I(q-q). indd

XI bap. Quyash sistemasi’. Galaktika

---

138
tasli’q ha’m qumli’qtan ibarat. Biyikligi 11 km ge shekem bolg’an 
uzi’n tawlar, shuqi’rli’g’i’ 2 km ge shekem bolg’an iri jarli’qlar bar. 
Venera atmosferasi’nda sulfat kislotali’ bultlar ju’zip ju’redi. Planetani’ 
qaplag’an atmosfera ha’m bultlar quyash nurlari’n jaqsi’ shag’i’li’sti’ri’wi’ 
na’tiyjesinde tu’nde bizge wol juldi’z si’yaqli’ ji’lti’rap ko’rinedi. Ha’tte 
yerte tan’da juldi’zlar ko’rinbey qalg’anda da Venera planetasi’ parlap 
turadi’. Soni’n’ ushi’n a’yyemde Venera planetasi’n «Zuxra juldi’zi», «Tan’ 
juldi’zi’» dep atag’an. Arabshada zuxra so’zi tan’ degen ma’nisti bildiredi.
Mars planetasi’ bolsa siyrek karbonat angidrid (96%) ha’m basqa gaz-
lar menen qaplang’an. Marsta temperatura ku’ndiz +17°C g’a shekem, 
keshte –100°C g’a shekem boladi’. Planetani’n beti tas ha’m qumlar 
menen qaplang’an. Tas ha’m qumlar qurami’ni’n 30–40% in temir, krem-
niy, kalciy, alyuminiy ha’m titan zatlari’ du’zedi. Marsta ku’shli qum 
boranlari’ tez-tez boli’p turadi’. Ku’shli qum borani’ waqti’nda qum 50 
km biyiklikke ko’terilip uzaq waqi’t aspanda bult si’yaqli’ ju’zip ju’redi. 
Marstan shag’i’li’sqan quyash nurlari’ bizge qanni’n’ ren’ine jaqi’n bolg’an 
qi’zg’i’sh tu’rde ko’rinedi. Soni’n’ ushi’n a’yyemde Mars planetasi’n «Uri’s 
qudayi’» dep atag’an. 
Quyash sistemasi’ndag’i’ planetalardan yen’ u’lkeni Yupiter. Pla-
neta massasi’ni’n’ ko’p bo’legi vodorodtan ibarat. Atmosfera qurami’ni’n’ 
tiykarg’i’ bo’legin vodorod (90%) quraydi’. Qalg’an bo’legi geliy, metan, 
ammiak gazlerinen ibarat. Yupiterde wortasha temperatura –163°C ni’ 
quraydi’. Planetada ko’rinbeytug’i’n halda payda boli’p, woni’n’ ken’ligi 
20 000 km ge shekem baradi’. Saqi’yna shan’ ham muz bo’lekshelerinen 
ibarat boli’p, wolar barqulla planetani’n’ a’tirapi’nda aylani’p ju’redi. 
U’lkenligi jag’i’nan yekinshi wori’nda Saturn planetasi’ turadi’. 
Saturnni’n’ atmosferasi’ Yupiterdegi si’yaqli’ vodorod, geliy, metan, ammiak 
gazlari’nan ibarat. Saturnda wortasha temperatura –178°C. Planetani’n’ beti 
tiykari’nan suyi’q vodorodtan, yadrosi’ bolsa qatti’ haldag’i’ vodorodtan 
ibarat. Yupiterden wo’zgesheli tu’rde Saturnni’n’ saqi’ynasi’ ko’rinip turadi’. 
Woni’n’ saqi’ynasi’ shan’, muz ha’m basqa qatti’ haldag’i’ denelerdin’ 
bo’leklerinen quralg’an. Saqi’ynani’n’ qali’n’li’g’i’ 10
–15 km, si’rtqi’ radiusi’ 
ha’m ishki radiusi’ni’n’ ayi’rmashi’li’g’i’ 60 mi’n’ km a’tirapi’nda boladi’. 
Uran planetasi’ 11 mi’n’ km qali’n’li’qtag’i’ atmosfera menen woralg’an 
boli’p, wonda wortasha temperatura –210°C ni’ quraydi’. Atmosferasi’ 
tiykari’nan, geliy, metan, ammiak gazlari’nan ibarat.
Quyashtan yen’ uzaq bolg’an Neptun planetasi’ atmosferasi’ni’n’ 90 % in 
geliy ha’m vodorod gazlari’, qalg’an 2 % in metan ha’m ammiak gazlari’ quray-
di’. Neptun atmosferani’n temperaturasi’ wortasha –214°C a’tirapi’nda boladi’. 
Planetani’n beti metan ha’m ammiaklardan ibarat okeanlar menen qaplang’an.