I(q-q). indd

Lupa – buyi’mlardi’n’ ko’riw mu’yeshin u’lkeytip beretug’i’n 
yeki ta’repleme do’n’es linza.
Optika
66-su’wret
d
b
a

---

95
VI bap. Jaqti’li’qti’n’ tarqali’wi’, shag’i’li’si’wi’ ham si’ni’wi’
Lupanin u’lkeytiwi K = D
0
/F formula menen ani’qlanadi’. Lupani’n’ 
fokus arali’g’i’, a’dette, 1–10 sm boladi’. D
0
= 25 sm a’tirapi’nda yekenligin 
yesapqa alsaq, ayti’w mu’mkin, lupa buyi’mlardiy 2,5–25 yese u’lkeytip 
ko’rsetedi.
Fotoapparat
Fotoapparat – obekttin’ ko’rinisin fotoplyonka, fotoplasti’na 
yamasa fotoqag’azg’a tu’sirip, saqlaytug’i’n yetip beretug’i’n 
apparat. 
Fotoapparatti’n’ tiykarg’i’ bo’limi 
obektiv О ha’m kamera K dan ibarat 
(67-su’wret). Obektivtegi linza L 
kamera ekrani’na AB buyi’mni’n’ 
keri, haqi’yqi’y ha’m kisha’reygen 
A′B′ ko’rinisin payda yetedi. Fotoap-
parat ja’rdeminde buyi’mlardi’n’ 
ko’rinisin payda yetiwde buyi’m menen linza arasi’ndag’i’ arali’q linzani’n’ 
yekilengen fokusi’nan u’lken boladi’. Fotoapparat linzasi’ni’n’ u’lkeytiwi
K = f/d formulasi’ menen ani’qlanadi’. 
Fotoapparatta buyi’mni’n’ ko’rinisin saqlap qali’w maqsetinde 
kamerani’n’ ekrani’na jaqti’li’q ta’sirinde 
ko’rinisti wo’zinde payda yetetug’i’n ha’m 
saqlap qalatug’i’n arnawli fotoemulsiya 
qaplang’an fotoplastinka yamasa fotoplyonka 
jaylasti’ri’ladi’.
Mikroskop
Mikroskop – jaqi’n arali’qtag’i’ 
ko’zge tuwradan-tuwra ko’rin-
beytug’i’n ju’daa mayda obektlerdi 
u’lkeytip ko’rsetetug’i’n optikali’q 
a’sbap boli’p yesaplan’adi’.
Mikroskoptan bakteriyalar, kletkalar 
si’yaqli’ mayda obektlerdi ko’riw ushi’n 
paydalani’ladi’.
68-su’wret
67-su’wret
Л

---

96
O
1
okulyardag’i’ L
1
ja’rdeminde AB buyi’mni’n’ keri, haqi’yqi’y ha’m 
u’lkeygen ko’rinisi A′B′ payda yetiledi (68-su’wret). Mikroskopti’n’ O
2
obektivindegi L
2
linza lupa si’yaqli’ ko’rinis mu’yeshin koterip beredi. 
Mikroskopti’n’ obektivine qaralg’anda L
1
linza payda yetken A′B′ ko’rinis 
ko’zdin’ yen’ jaqsi’ koriw arali’g’i’ bolg’an D
0
uzaqli’qta ja’nede u’lkeygen 
A′B′ halatta ko’rinedi.
Mikroskopti’n’ u’lkeytiwi K = lD
0
/F
1
F
2
formula menen ani’qlanadi’. 
Bunda l – linzalar arasi’ndagi’ arali’q, F
1
ha’m F
2
– linzalardin’ fokus 
arali’g’i’.
Jetilistirilgen bunday mikroskoplar ja’rdeminde ko’zdin’ ilmeytug’i’n 
mayda obektlerin 3000 yesege shekem u’lkeytip ko’riw mu’mkin. Keyingi 
ji’llarda jarati’lg’an arnawli’ mikroskoplardi’n’ u’lkeytiw koeffi cienti 100 
mi’n’g’a shekem boladi’.