I(q-q). indd

Atom fi zikasi’ tiykarlari’

---

123
Yadro reaktori’ni’n’ yadro janarmayi’ jay-
lasqan kamera qaytarg’i’sh (4) penen woralgan. 
Radiateliy si’rtqa shi’qpasli’g’i’ ushi’n reaktordi’n’ 
qorg’awshi’ qabi’g’i’ (5) xi’zmet yetedi.
Uran yadrosi’ni’n’ bo’liniw reakciyasi’n 
basqari’wshi’ quri’lma – yadro reaktori’ bi-
rinshi ma’rte 1942-ji’li’ AQSH ta E. Fermi 
bashi’li’g’i’ndag’i’ ali’mlar ta’repinen islep 
shi’g’i’ldi’.
1946-ji’lda buri’ng’i’ Sovet da’wirinde birinshi 
yadro reaktori’ I. Kurchatov basshi’li’g’i’ndag’i’ 
ali’mlar ta’repinen islep shi’g’i’li’p iske tu’sirilgen.
Yadro energiyasi’nan atom elektr stanciyalari’nda 
(AES), kosmosli’q raketalar ha’m reaktiv samo-
lyotlardi’ ushi’ri’wda, suw asti’ kemelerinde, u’lken kemelerde ha’m basqa 
maqsetlerinde paydalani’ladi’.
Yadro reaktori’nda payda bolg’an ju’da ko’p energiya ji’lli’li’q jet-
keriwshi (2) arqali’ tu’rli quri’lmalardi’n’ islewshi bo’limine jetkeriledi. 
Mi’sali’, AES lerde yadro reaktori’nda aji’ralatug’i’n energiya ji’lli’li’q 
jetkeriwshi arqali’ puw generatori’ (6) ni’ ji’li’tadi’. Puw generatori’ 
trubani’n’ bir tarepinen kiyati’rg’an suw (7) di’ puwg’a aylandi’ri’p 
turadi’. Trubani’n’ yekinshi ushi’nan shi’g’i’p ati’rg’an puw (8) turbina 
(9)ni’ aylandi’radi’ ha’m generator (10) elektr toki’ payda yetedi. Suwi’g’an 
puw kondensator (11) da kondensaciyalang’an suw ja’ne puw generatorg’a 
beriledi.
Ha’r turli ma’mleketlerde 500–6000 MW quwatli’ AES leri islep 
turi’pti’. AES ler organikali’q janarmay menen islewshi ji’lli’li’q elektr 
stanciyalannan qatar qolayli’qlarg’a iye. Jaqti’li’qti’ tasi’wg’a transport 
qa’rejetleri ko’p jumsalmaydi’. Atmosferadag’i’ kislorodti’ jumsamaydi’, 
wortali’qti’ ku’l ha’m basqa jani’wshi’ wo’nimler menen pataslamaydi’. 
Soni’n’ menen birge, AESlerdin’ qa’wipli ta’repi de bar. Wonnan duri’s 
paydalanbaw na’tiyjesinde qorshag’an atirapqa radioaktiv nurlani’wlardi’ 
tarqati’w mu’mkin.
Basqari’lmaytug’i’n yadro shi’nji’rli’ reakciyalari’ yadro qurali’ bolg’an 
atom bombalari’nda a’melge asi’ri’ladi’. Bunda neytron ta’sirinde yadro 
shi’nji’rli’ reakciyasi’ na’tiyjesinde u’lken energiya bir maydanda aji’raladi’ 
ha’m jari’li’w ju’z beredi. Jani’wshi’ zat si’pati’nda uran
92
U ha’m plutoniy 
94
Pu jumsaladi’. Ayti’p wo’tiw kerek, ta’biyatta ushi’raytug’i’n uranni’n’ 
U 99,274% in 
92
U izotopi’, 0,720% in 
92
U izotopi’, qalg’an 0,006% in 
239
235
235
Igor Vasilevich 
Kurchatov (1903–1960)
238