I(q-q). indd

Broun qozg’ali’si’
Inglis ta’biyat izertlewshisi R.Broun 1827-ji’li’ na’wbettegi baqlaw-
lardan son’ mikroskopti’ u’yinin’ da’lizinde qaldi’rg’an. Jawi’nni’n’ 
asti’nda qalg’an mikroskopti’n’ islewin tekserip ati’ri’p, okulyar arqali’ 
bir na’rsenin’ qozg’ali’p ati’rg’ani’n ko’rgen. Bul na’rseni mayda jani’ bar 
zat dep woylag’an.
Qozg’ali’p ati’rg’an zatti’n’ ne yekenligin ha’m bunday qozg’ali’s 
sebeplerin ani’qlaw ushi’n Broun bir qatar ta’jiriybe wo’tkergen. Bel-
gili boli’wi’nsha, mikroskopti’n’ aynasi’nda aldi’nnan shan’ bo’leksheleri 
bolg’an. Okulyar arqali’ ko’ringen qozg’ali’stag’i’ na’rse jawi’nni’n’ 
tamshi’si’na qosi’li’p ketken sol shan’ bo’lekshesi yeken degen juwmaqqa 
kelgen. Jawi’n tamshi’si’ndag’i’ suw molekulalari’ shan’ bo’lekshesine ha’r 
ta’repleme uri’li’p, woni’ toqtawsi’z ha’m ta’rtipsiz qozg’ali’wg’a ma’jbu’r 
yetken. Mikroskopta tek shan’ bo’lekshesi ko’rinip, wog’an uri’li’p ati’rg’an 
molekulalari’ ko’rinbegen.
Suyi’qli’q yamasa gazlarda bo’lekshenin’ toqtawsi’z ha’m 
ta’rtipsiz qozg’ali’si’ xoatikali’q qozg’ali’s dep ataladi. 
a
b
a
b
1-su’wret
2-su’wret
I bap. Zatti’n’ du’zilisinin’ molekulyar-kinetikali’q teoriyasi’ tiykarlari’

---

6
«Xaotik» so’zi lati’n tilinde «xaos» so’zinen 
ali’ng’an boli’p, «ta’rtipsiz» degen ma’nisti bil-
diredi. Bo’lekshelerdin’ xaotikali’q qozg’ali’si’ 
R. Broun tarepinen woylap tabi’lg’anli’g’i’ ushi’n 
woni’ Broun qozg’ali’si’ dep te ataydi’.
Shan’ bo’lekshesi – Broun bo’lekshesi’ni’n’ toq 
tawsi’z ha’m ta’rtipsiz qozg’ali’wi’ni’n’ sebebin 
u’yreneyik (3-su’wret).
Broun bo’lekshesine bir ta’repten uri’li’p 
ati’rg’an molekulalardi’n sani’ basqa tarepten 
uri’li’p ati’rg’an molekulalar sani’nan parq 
qi’ladi’. Soni’n’ menen birge, molekulalardi’n’ 
uri’li’wshi’ ku’shleri de birdey yemes. Broun 
bo’lekshesine ta’sir yetiwshi na’tiyjeli ku’sh 
bo’leksheni qozg’aydi’ (3-su’wret).
Molekulalar qozg’ali’si’ ta’rtipsiz bolg’ani’ 
ushi’n bo’lekshe qozg’ali’si’n uzaq dawam yet-
tire almaydi’. Birazdan keyin bo’lekshege ta’sir 
yetip ati’rg’an na’tiyjeli ku’sh ha’m woni’n’ 
bag’dari’ni’n’ wozgeriwi na’tiyjesinde Broun 
bo’lekshesi wo’zinin’ bag’dari’n wo’zgertedi. Bul 
process toqtawsi’z dawam yetedi.
Broun qozg’ali’si’n J. Perren jaqsi’ u’yrenip, 
1908- 1913-ji’llari’ xaotikali’q qozg’ali’p ati’rg’an 
bo’lekshenin’ birdey waqi’tlar arali’g’i’ndag’i’ 
hallari’n su’wretke alg’an. Wonda Broun 
bo’lekshesi’ni’n’ traektoriyasi’ 4-su’wrette 
su’wretlengenindey ha’r tu’rli uzi’nli’qlardag’i’ 
si’ni’q si’zi’qlardan ibarat bolg’an.
Broun qozg’ali’si’n qorshag’an a’tirapi’mi’zda 
da baqlaw mu’mkin. Mi’sali’, Quyash nuri’nda hawadag’i’ shan’ bo’lekshe-
lerinin’ ti’ni’msi’z, ta’rtipsiz qozg’ali’p ati’rg’ani’ ko’rinedi. Gaz yamasa 
suyi’qli’qlardag’i’ molekulag’a basqa molekulalar ha’r ta’repten ta’rtipsiz 
tu’rde uri’li’p turadi’. Na’tiyjede wol ga’ bir ta’repke, ga’ basqa ta’repke 
ti’ni’msi’z, ta’rtipsiz qozg’ali’wg’a ma’jbu’r boladi’ (5- su’wret).
Broun qozg’ali’si molekulalardi’n’ ta’rtipsiz qozg’ali’si’nan ti’sqari’ 
molekulalardi’n’ bar yekenligin de da’lillep beredi.
Xaotikali’q qozg’ali’p ati’rg’an ha’r bir molekula traektoriyasi’ni’n’ 
tuwri’ si’zi’qli’ bo’leginde tezligi ju’da’ ul’lken boladi’. Biraq basqa bir 
bag’dardag’i’ ko’shiwi kishi boladi’.
3-su’wret
4-su’wret
5-su’wret