Iqlim o‘zgarishi va ekologik moslashuv

“Iqlim o’zgarishi va ekologik moslashuv” faniga oid ayrim tushunchalar 
tasnifi. Issiqxona effekti hosil qiluvchi gazlar, jumladan, karbonat angidrid, metan, 
azot oksidi va qator galogen birikmali moddalarning kontsentratsiyasini doimiy 
o'ichab borish atmosferada ular miqdorining barqaror ortib borayotganini 
ko'rsatmoqda. Kompyuterda bajarilgan dastlabki modellashtirishning ko'rsatishicha, 
atmosferadagi karbonat angidrid miqdori sanoatlashish davriga nisbatan 2 marta 
ortsa, Yer sirtidagi o'rtacha harorat 4°C ga ko'tariladi.
Havo harorati. Yangi ma'lumotlarning ko'rsatishicha, XX asrda Shimoliy 
yarim sharda iqlimning isishi oxirgi 100 yillikdagi eng kuchlisi hisoblanadi. Eng 
issiq o'n yillik 1990-2000 yillar oralig'iga, eng issiq yil esa 1998 yilga to'g'ri keladi. 
Qayd etish lozimki, tungi haroratning ko'tarilishi kunduzgiga nisbatan yuqoridir. 
Shimoliy Amerikaning shimoliy hududlarida, Shimoliy va Markaziy Osiyoda 
iqlimning isishi ancha sezilarli bo'lib qoldi, o'rtacha global isishdan bir muncha 
kattadir. Sovuq bo'lmagan davrning davomiyligi ham ortdi.
Qor va muz qoplami. XX asrning 60 yillari oxiridan qor qoplami 10% ga 
kamaydi, ko'llar va daryolaming muzlash davri taxminan ikki hafta muddatga 
qisqardi, deyarli hamma joyda tog' muzliklari chekindi. XX asrning 50 yillaridan 
boshlab shimoliy yarim sharda bahor va yozda dengizlardagi muz qoplami o'lchami 
10-15% ga qisqardi, bu esa Arktikada muz qoplami qalinligining deyarli 40% ga 
kamayishiga olib keldi.
Dunyo okeani sathi. XX asr davomida Dunyo okeani sathi 0.1-0.2 metrga 
ko'tarildi. Buning sababi global isish natijasida dengiz suvlarining issiqlikdan 
kengayishi va qutblardagi muzlaming erishidir. Dunyo okeani sathining XX asr 
davomidagi ko'tarilish tezligi oxirgi 3000 yillikdagiga nisbatan 10 marta kattadir.
Yog'inlar. Kuzatish ma'lumotlarini guvohlik berishicha, yog'in miqdori XX 
asming har 10 yilligida shimoliy yarim shaming o'rta va yuqori kengliklarida 0.5-
1.0% ga ko'paygan bo'lsa, subtropiklarda 0.3% ga kamaygan. Yer sharining ayrim 
joylarida jadal va ekstremal qiymatdagi yog'inlar miqdori va soni ortgan. Iqlimning 
global o'zgarishi o'rtacha haroratning ko'tarilishidagina aks etmay, balki quyidagi 
ayrim hodisalar soni va jadalligining ortishida ham ifodalanadi: jazirama issiq 
kunlar, qurg'oqchilik, suv toshqinlari, haroratnin keskin ko'tarilishi yoki sovushi, 
sellar, kuchli shamollar.

---

Iqlimiy o'zgarishlar hozirdayoq chorvachilik ishlab chiqarishiga, o'simliklarga, 
hayvonlar migratsiyasiga, o'simliklaming o'sish mavsumi davomiyligiga, 
populyatsiya turlarining taqsimlanishi va o'lchamlariga, turli yuqumli kasalliklamin 
avj olishiga tasir ko'rsatmoqda. Shu bilan birga suv toshqinlari va qurg'oqchilikning 
tez-tez takrorlanishi oqibatida iqtisodiy zarar miqdori ham ortmoqda. Iqlimning 
ortib borayotgan o'zgaruvchanligi (tebranish ko'lamining ortishi) yanada kattadan-
katta ziyon keltirmoqda. Ob-havo va iqlim bilan bog'liq bo'lgan tabiiy ofatlar 
odamlaming o'limiga, oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishning qisqarishiga, 
suvning ifloslanishiga va ko'plab vayronagarchiliklarga sabab bo'lmoqda. 
Tahlillarning ko'rsatishicha, XX asming oxirida ekstremal ob-havo hodisalari soni 
va ular bilan bog'liq bo'lgan iqtisodiy yo'qotishlar ancha ortgan. XX asming oxirgi 
o'n yilligidagi Yo'qotishlar undan oldingi o'n yillikka nisbatan uch marta ko'p 
bo'lgan
. 
Yer iqlimi quyosh, okeanlar, muzliklar qoplami (kriosrera), quruqlik yuzasi 
va biosfera orasidagi o'zaro murakkab ta'sirlashuvlar natijasi bilan aniqlanadi. Ob-
havo va iqlim uchun bosh harakatlantiruvchi kuch quyoshdir. Yer sirtining notekis 
isishi (ekvatorga qancha yaqin bo'lsa, shuncha kuchli) atmosferada havo, okeanlarda 
esa suv oqimlarini harakatga keltiradi. Bular shamol va okean oqimlarining bosh 
sababidir.
Оb-havо va iqlim bir-biri bilan chambarchas bоg’liq bo’lsa-da, ammо 
ularning оrasida farqlar mavjud, albatta. Ko’pchilik kishilar mazkur tushunchalar 
o’rtasidagi farqlarni ajrata оlmasliklari mumkin. Ma’lumki, оb-havо dоim ham 
barqarоr bo’lavеrmaydi. U dоimiy ravishda o’zgarib turganligi uchun ham оldindan 
aniq aytish mushkul. Biz qachоnki ta’til yoki sayohat kunlarimizni 
rеjalashtirganimizda, masalan O’zbеkistоnning tоg’li hududlari yoki O’rta yеr 
dеngizi qirg’оqlarida yoz mavsumida qanday оb-havо bo’lishini taхmin qila оlamiz. 
Lеkin kuz va bahоr оylarida qanday оb-havо kutilishi mumkinligini aytishimiz 
mushkul. Ko’pgina isоnlar jоyning harоratini iqlimi bilan adashtirib yubоradilar.