Iqtisod moliya

2-§. Ishlab chiqarish omillari va daromadlarni 
taqsimlash nazariyasi 
 
Ma’lumki, iste’mol qilish uchun avvalo ishlab chiqarish zarur. Ishlab chiqarishni amalga 
oshirish uchun esa iqtisodiy resurslar ishlatiladi. Iqtisodiy resurslar ishga solinganda u ishlab 
chiqarish omillariga aylanadi. Ishlab chiqarish yuz berishi uchun uning omillari harakatga kelishi 
shart. 
Iqtisodiyot nazariyasida ishlab chiqarish omillari turlicha talqin etiladi. Turli nazariya 
namoyandalari ishlab chiqarish omillarisiz ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish mumkin 
emasligini ta’kidlashadi. Lekin ularni talqin qilishda har xil jihatdan yondashiladi. Bunda 
mahsulot yaratishda u yoki bu omilning tutgan o’rni va yaratilgan mahsulot taqsimotidagi hissasi 
haqidagi fikrlar bir-biridan farq qiladi. 
Frantsuz iqtisodchisi J. B. Sey (1767—1832) ishlab chiqarishning uch omili nazariyasini 
asoslab, ularga er, kapital, mehnat kiradi deydi. 
Ularning o’zaro ta’siri natijasida ishlab chiqarish yuz beradi.
Mahsulot yaratishda uchala omil ham qatnashar ekan, Xar bir omil egasi ana shu 
omilning hissasiga ko’ra daromad olishi kerakligini ko’rsatadi, er egasi — renta, mehnat qilgan 
ish haqi, kapital egasi foyda oladi. Klassik siyosiy iqtisod vakillari ham shunday fikrni ilgari 
surishadi. 
Avstriya maktabi asoschilaridan E. Baverk (1851—1914) ishlab chiqarishning ikki omili 
mavjud, kapital va mehnat, er esa kapital turli-tumanligining bir ko’rinishi deb biladi. U ishlab 
chiqarish omillari unumdorligining ma’lum bir chegaradan so’ng pasayib borishini ko’rsatadi, 
me’yoriy unumdorlik qonuni amal qilishini asoslab berdi. 
Ishlab chiqarish omillari texnologiya yordamida bir butun qilib bog’lanadi. (Texnologiya 
— ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirishning vosita va uslublari to’g’risidagi bilimlar, 
tajribalar majmuidir.) 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ko’pchilik iqtisodchilar ishlab chiqarishning 4 omilini 
ko’rsatishadi. Ular er, kapital, mehnat, tadbirkorlik bo’lib, ularning har biri daromad keltirish 
asosiga ega. 
Iqtisodiy resurslar ishlab chiqarish omillariga aylanishi, ulardan oqilona foydalanish 
natijasida hsulot yaratiladi, xizmat ko’rsatiladi. Omillar ishlab chiqarishda alohida-alohida 
qatnasha olmaydi. Ular birgalikda hamda ma’lum bir nisbatda ishlatiladi. Ular doimo bir-birini 
to’ldiradi. Masalan, mashina o’rnini jonli mehnat bilan yoki aksincha, tabiiy ashyo o’rnini 
sintetik ashyo bilan to’ldirish mumkin. Shuning uchun resurslardan biri immatlashsa, uning 
o’rnini to’ldiradigan boshqa arzon resurs bilan almashtirishga harakat qilinadi. 
Ishlab chiqaruvchilarning xarajatlari shu resurs egalarining daromadi bo’ladi. 
Ishlab chiqarish omillari egalari oladigan daromad, shu omilning hissasiga bog’liq 
bo’ladi. Er omili tushunchasiga iqtisodiy nuqtai nazardan faqat er emas, balki barcha tabiiy 
resurslar kiritiladi. Unga haydaladigan erlar, o’rmonlar, suv resurslari, turli tabiiy boyliklar, 
ko’mir, neft, metall, minerallar kiradi. Ular ishlab chiqarishning tabiiy sharoitini hosil qiladi. Er 
omili (tabiiy resurslar) keltiradigan daromad renta deb ataladi.