Iqtisod moliya

tavakkalchilik xatari kelib chiqishiga ham sabab bo’ladi. Tabiiy xavf-xatar doimo 
bo’lganidek, noaniqlik bozor iqtisodiyotining doimiy yo’ldoshi ekan, iqtisodiy xavf-xatar ham 
doimo u yoki bu darajada majud bo’ladi. Bozor munosabatlari rivojlanishi bilan esa uning 
sub’ektlari faoliyatida noaniqlik, iqtisodiy muhitni o’ortib boradi.
Bozor sub’ektlari iqtisodiy erkin faodiyat yuritish imkoniga ega. Dunyoda hamma 
narsaning to’lovi bo’lganidek, iqtisodiy erkinlik ham shunday to’lovni talab qiladi. Bunday 
to’lov iqtisodiy xatarni mavjudligi, faoliyat yuritish uchun bozor sub’ektlari iqtisodiy risk 
qilishga majbur bo’lishlarida ifodalanadi. Bu erda shuni qayd etish kerak-ki, bozor iqtisodiyotida 
ham to’la erkinlik bo’lishi mumkin emas, chunki faoliyat yuritish uchun boshqa bozor 
sub’ektlari bilan aloqada bo’lar ekan, ilojsiz ularning ham fikri, manfaati, talabi bilan 
hisoblashishga majbur. Lekin bozor iqtisodiyotida xo’jalik yuritish uchun etarli darajada erkinlik 
mavjud bo’ladi. Bu erkinlik esa tavakkalchilik xatari bilan bog’liq. Chunki bozordagi vaziyat 
doimo ehtimollik xarakteriga ega. Shchuning uchun ham iqtisodiy risk bozor mexanizmining 
amal qilishidan kelib chiqadi.
Risk, tavakkalchilik bu - noaniqlik vaziyatidan o’tib, qo’yilgan maqsad uchun, 
kutilayotgan natija qanday yakunlanishidan qat’iy nazar, faoliyat boshlashga muqobil 
variaantlardan birini tanlab qaror qabul qilish va uni amalga oshirishni ifodalaydi.
Rejali iqtisodiyotda risk muammosiga etarli ahamiyat berilmagan. Bu termin juda kam 
ishlatilgan. Xozirgi paytda ko’rib o’tganimizdek, bozor iqtisodiyoti sharoitida noaniqlik uning 
yo’ldoshi bo’lar ekan, muvofiq ravishda risk so’zi ham tez-tez ishlatilmoqda.
Risk so’zi murakkab ma’noga ega bo’lib, mashhur rus olimi, Peterburg Fanlar 
akademiyasining faxriy a’zosi (1863) V.I. Dalning riskni tadbirkorlik bilan bog’lab, oxiri 
yaxshilik bilan tugashiga umid bilan tavakkal qilib ish yuritish tarzida talqin qiladi. Tilshunos 
olim Ojegov S. I. esa yuz berishi mumkin bo’lgan xavf, muvaffaqiyatli natijaga xavf soluvchi 
xatar sifatida ta’riflaydi. Risk so’zi o’zbek tilida 1) xavf, xavf-xatar, tahlika, qaltis ish; 2) 
tavakkal, tavakkalchilik tarzida tarjima qilinadi. Birinchisi bo’yicha falokat, halokat, baxtsiz 
hodisaning yuz berish xavfi ma’nolari ustun darajada bo’lib, ikkinchisida uzoq mulohaza qilib 
o’ltirmay, nima bo’lsa bo’ldi qabilida ish yuritish,yoki butun umidni xudoga bog’lab, har ish 
xudodan deb, yaxshilik bilan tugashiga umid qilib, xudoga ishonib ish yuritish ma’nosida 
qo’llaniladi. Lekin bir so’z bilan natijasi noaniq faoliyat, yaxshilik bilan tugashiga umid qilingan 
tavakkalchilik, muvaffaqiyatli natijaga xavf soluvchi xatar, zarar keltirishi mumkin bo’dgan 
faoliyat sifatida aynan zarur tarzda ifodalash imkoniyati bo’lmagan hollarda iqtisodiy 
adabiyotlarda ifodalanayotgan fikrning ma’nosiga ko’ra o’zbek tilida ham risk so’zi 
ishlatilmoqda.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida axborot assimmetriyasi doimo mavjud bo’lar ekan, uning 
salbiy oqibatlarini oldini olish yoki yumshatish uchun chora-tadbirlar belgilash zarur.
Birinchidvn, respublikamizda, ayniqsa viloyatlarda xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni 
axborot bilan ta’minlanishini yaxshilash lozim. Xozirgi paytda axborotlar turli-tuman 
manbalardan olinadi. Ularning manbalari rasmiy va norasmiy bo’lishi mumkin. Axborotga 
bo’lgan talabni rasmiy kanallar bilan ta’minlash uchun respublikada, ayniqsa viloyatlarda hali 
ko’p ishlar qilinishi kerak.

---

Rasmiy axborotlar fond birjalari, tovar, xom ashyo birjalari gazeta, jurnal, radio, 
telkvidenie, turli maxsus reklama nashrlari, global kompyuter tarmog’i internet, O’zbekiston 
Davlat statistika qo’mitasi, O’zbekiston axborotlashtirish va aloqa agentligi chop etadigan 
maxsus ma’lumotlar to’plami va boshqalardan olish mumkin. Xozirgi kunda ayniqsa internetdan 
foydalanishga katta ahamiyat berilayapti. Internet tarmog’idan foydalanayotganlar 2003 yili 
avvalgi yilga nisbatan 2 baravar o’sib, 0,5 mln kishiga etdi. Lekin hali respublikamizda axborot 
bozori to’la shakllanib ulgurgani yo’q. Shuning uchun tumanlarda xizmat ko’rsatishning shakli 
sifatida axborot markazlari tashkil qilish kerakki, ular murojaat qiluvchilarni qiziqtirgan barcha 
axborot bilan ta’minlash imkoniga ega bo’lsinlar.
Ikkinchidan, tavakkalchilik natijasida katta zarar, tang ahvoldan chiqishga yordam olish 
chorasini ko’rish zarur. Bu tavakkalchilik xatari boshqacha aytganda riskni sug’urtalash orqali 
amalga oshiriladi.
Bu sug’urta turi xo’jalik sub’ektlari qiyin ahvolga tushib qolgan taqdirda ularni zararlarini 
qoplashga yordam beradi. Shu bilan birga sug’urta faoliyatida yuz beradigan axborot 
asimmetriyasi davlatni sug’urta faoliyatini tashkil etish va amalga oshirishga aralashuvini taqozo 
etadi.
Uchinchidan, respublikamizda axborot asimmetriyasi tufayli kelib chiqadigan salbiy 
oqibatlarni kamaytirsh uchun antimonopol, iste’molchilarni huquqini himoya qiluvchi qonunlar 
qabul qilingan. Lekin olinadigan foyda, nafdan ko’ra transaktsion xarajatlarni yuqoriligi ana shu 
qonunlar asosida iste’molchilarni o’z huquqlarini himoya qilishga undamaydi. Shuning uchun bu 
sohada faoliyatni tashkil etish va amalga oshirishda Monopoliyadan chiqarish va raqobatni 
rivojlantirish davlat qo’mitasining faol aralashuvini talab etadi.