Iqtisodiy indekslar to, grisida tushincha va ularning tavsiflash belgilari, iqtisodiy tahlildagi ahamiyati
Download 65.27 Kb. Pdf ko'rish
|
1 2
|
7.3.O
, zgarmas va o , zgaruvchan tarkibli indekslar O’zgaruvchan va doimiy tarkibdagi indekslar sifat ko’rsatkichlarining o’zgarishini tavsiflashda qo’llaniladi. sifat ko’rsatkichlarining o’zgarishi quyidagi omillar o’zgarishiga bog’liq bo’ladi: 1.O’rtalashtirilayotgan belgining o’zgarishi 2. hodisalar vaznlari tuzilishining o’zgarishi. Masalan,donli ekinlar o’rtacha hosildorligining o’zgarishi hao bir ekin turi hosildorligining o’zgarishi donli maydoni tarkibida yuqori hosilli ekinlar maydonining o’zgarishiga bog’liq bo’ladi Ikki omilning tasirini birgalikda ko’rsatuvchi indeks o’zgaruvchan tarkibdagi indeks deb ataladi. Bunda,ch – o’rtalashtirilayotgan belgilar darajasi F - o’rganilayotgan belgilar vazni Hodisaning o’zgarishiga faqat indekslashtiriladigan miqdorning tasirini ifodalovchi indeks doimiy tarkibdagi indeks deb ataladi. Smfat belgisining o’rtacha darajasining o’zgarishiga vaznlar tuzilmasi o’zgarishining tasirini ifodalovchi indeks ,tuzilmaviy indeks deb ataladi. Doimiy tarkibdagi indeks bilan tuzilmaviy indeks ko’paytmalarining yig’indisi o’zgaruvchan tarkibdagi indeksga teng kelishi kerak. Indeks, umumlashtirish funktsiyasi, analitk funktsiya, hududiy indekslair, individual indekslair, umumiy indekslair, zanjiirsimon indekslair, o’zgairuvchan asosli indekslair, o’zgairmas asosli indekslair, o’irtacha indekslair, agiregat indekslair, airifmetk o’irtacha indekslair, gairmonik o’irtacha indekslair, geometirik o’irtacha indekslair, vazn, indeks vazni, vaznsiz umumiy indekslair, joiriy vaznli Paashe indekslairi bazis vaznli Laspeyires indekslairi, fisheir indeksi, o’zgairmas tairkibli indekslair, ko’p omilli indeks tahlili. Indeks ko’p qiirirali tushunchadiir. U tuirli sohalairda qo’llanib, ma’lum maqsad uchun xizmat qiladi. Statstkada bu atama muirakkab solishtirma iqtsodiy ko’irsatkich ma’nosida ishlatladi. Indeks umumiy ko’irinishda o’irganilayotgan iqtsodiy hodisalairni ikki holatda olib, ulairni maxsus yo’l bilan o’lchashdan hosil bo’lgan ko’irsatkichlairni taqqoslash hosilasidiir. Bu natja solishtirma ko’irsatkich bo’lib, tuirli shakllairda: nisbiy, o’irtacha va mutlaq miqdoirlair va ulairning yagonaviyligida namoyon bo’ladi. Hodisalairning ikki holat oirasida iqtsodiy jairayon kechadi, irivojlanish yuz beiradi. Indekslair ana shu irivojlanish jairayonining me’yoiri bo’lib xizmat qiladi, ulair hodisalairning nisbiy, o’irtacha va mutlaq o’zgairishlairini biir butunlikda ifodalaydi. qiyoslash uchun hodisalair holatlairini tuirli jihatdan olib qairash mumkin va natjada irivojlanish jairayonining hair xil qiiriralairi oydinlashadi, jumladan ulairning vaqt bo’yicha o’zgairishi, ob’ektlair va hududlairairo yoki halqairo nisbatlairi, ireja, shairtnoma yoki iqtsodiy noirmatvlairni bajairish dairajalairi, iqtsodiy tuzilmalairdagi ichki siljishlair namoyon bo’ladi. Bu esa indekslairni dinamik, hududiy, halqairo, ireja yoki shairtnomani bajairish, tuzilmaviy o’zgairishlair indeksi kabi tuirlairga tasniflash uchun naz airiy- uslubiy zamin yairatadi. SHu bilan biirga ulair boshqa belgilair, masalan, to’plam biirliklairini qamirab olish, tuzilish shakli, hisoblash uslubi va hokazolairga qairab ham tasniflanadi. Natjada indekslairning muirakkab, ko’p pog’onali tuirkumlairining oilasi vujudga keladi. Indekslair iqtsodiy mazmun va talqinga ega bo’lishi uchun ulairning asosida yotadigan ko’irsatkichlair piredmetlik, moddiylik xairakteiriga ega bo’lishi keirak. Aks holda ulair mavhum, absolyut son bo’lib qoladi, xolos. Ammo bu asosiy talabni toir chegairada ko’irsatkichlairning biir o’lchamligini yuzaki ta’minlash ma’nosida talqin etsh noto’g’iridiir. Indekslair ireal hodisalair o’zgairishini ma’lum shairoitda va jihatdan keirakli aniqlik dairajasida ifodalasa, demak ulair iqtsodiy mazmunga ega va asosiy talabga javob beiradi. Ushbu bobda ko’irib chiqilgan baircha indekslair bu talab - shairtni qoniqtiradi. Individual, vaznsiz va o’zgairmas vaznli umumiy indekslair shaklan nisbiy miqdoirlairga ko’piroq yaqinlashsa ham, ammo mazmunan ulairdan fairq qiladi, chunki ulair ham nisbiy o’zgairish bilan biirgalikda o’irtacha va mutlaq o’zgairishlairni aniqlash imkonini beiradi, piredmetlik, moddiylik talabiga asoslanadi. SHu bilan biirga bu indekslair o’ziga xos xususiyatlairga ega. Vaqt bo’yicha teskairilanish, omillair teskairilanishi, doiiraviy aylanma bo’yicha teskairilanish, o’lchov usuliga nisbatan bairqairoirlik kabi xislatlairi bilan ulair boshqa indekslair toifasidan ajiralib tuiradi. Bu xususiyatlair o’zgairuvchan bazis yoki joiriy vaznli (Laspeyires va Paashe usuli) umumiy indekslair uchun xos emas. SHu sababli indekslairning test nazairiyasi vujudga kelib, unga binoan yuqoirida ko’irsatlgan xossalair ideal indekslairni tuzishda asosiy mezonlair sifatda qabul qilinishi keirak. Bunday indekslair ushbu nazairiya asoschisi Iviring Fisheir nomi bilan Fisheir indekslairi deb ataladi. Ulair Laspeyires va Paashe usulida tuzilgan agiregat indekslairdan hisoblangan geometirik o’irtacha indekslair bo’lib, yuqoiridagi xossalairga ega bo’lgan indekslair tuirkumini to’ldiiradi. Umumiy indekslairning asosiy shakli agiregat indekslairni hisoblash, sifat ko’irsatkichlair uchun ulairni Paashe usulida, ya’ni joiriy vazn bilan, miqdoiriy ko’irsatkichlair uchun esa Laspeyires usulida(bazis vazn bilan) tuzish haqidagi statstkaga oid dairslik va qo’llanmalairda xanuzgacha keng tairg’ib etb kelinayotgan metodologik yechim - tavsiya na nazairiy va na amaliy jihatdan asosga ega. Hair qanday agiregat indeks suirat yoki maxirajidagi ko’irsatkichlairdan biiri ireal, hayotda mavjud bo’lgan iqtsodiy voqeani o’lchovchi ko’irsatkich emas, u ma’lum shairt bilan hisoblab topilgan shairtli ko’irsatkichdiir. Demak, uning piredmetligi, moddiyligi, iqtsodiy irealligi bu holda shairtli tushunchadiir. Indeksning iqtsodiy mazmuni qaysi davir ko’irsatkichi vazn qilib olinishi bilan belgilanmaydi. Balki u qanday shairoitda va bog’lanishda, irivojlanish jairayoninig qaysi jihatni oy dinlashtirishi, o’lchashi bilan indeksning iqtsodiy mohiyat aniqlanadi. Ana shu jihatdan hair biir indek s hodisa o’zgairishining asosiy me’yoiri bo’lib, uning nisbiy, o’irtacha mutlq miqdoirini aniqlash imkonini beiradi. SHu bilan biirga hair biir indeks nazairiy va amaliy jihatdan Download 65.27 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|
1 2