Iqtisodiy indekslar to, grisida tushincha va ularning tavsiflash belgilari, iqtisodiy tahlildagi ahamiyati

---

Iqtisodiy indekslar
Iqtisodiy indekslar to
,
grisida tushincha va ularning tavsiflash belgilari,
iqtisodiy tahlildagi ahamiyati
Iqtisodiy hayotda sodir bo’ladigan barcha hodisa va jarayonlarni ifodalash
uchun o’rtacha va nisbiy umumlashtiruvchi miqdorlar bilan bir qatorda
indekslar keng qo’llaniladi
Indeks so’zi lotincha bo’lib,ko’rsatkich,belgi manosini anglatadi.O’rtacha
miqdorlar xildosh(turdosh) bo’lgan ko’pgina hodisalarning tipik xususiyatlarini
ochib berishga imkon beradi, nisbiy miqdorlar esa bir hodisaning o’zgarib
borishini ifodalaydi..Indekslar ,garchi iqtisodiy jihatdan bir xilda bo’lsa
ham,bevosita taqqoslab bo’lmaydigan ko’p hodisalarning o’rtacha o’zgarishini
ko’rsatib berishga imkon beradi,yani shu hodisalarning ko’ mipisi uchun tipik
bo’lgan o’zgarish tomonlarini ko’rsatadi.
Indekslar bevosita taqqoslab bo’lmaydigan elementlardan tashkil topadigan
to’plamlarni taqqoslash holatiga keltirib ,qiyoslab tariflovchi maxsus usullardi
Indekslar quyidagi belgilar bo’yicha tasniflanadi:
1.O’rganilayotgan obyektlarning xarakteri bo’yicha.,
2. To’plam birliklarini qamrab olish darajasi bo’yicha.,
3. Hisoblash usuli bo’yicha
O’rganilayotgan obyektlarning xarakteri bo’yicha Indekslar ikki guruhga
bo’linadi:
1.Hajm ko’rsatkichlari indekslari(yalpi ichki mahsulot, qishloq xo’jaligi
mahsuloti indekslari va boshqalar).,
2. Sifat ko’rsatkichlari indekslari(baho , tannarx indekslari va b.sh).
To’plam birliklarini qamrab olish darajasi bo’yicha ham ikkiga bo’linadi:
1.Individual (yakka) indekslar.,
2. Umumiy indekslar.
Hisoblash usuli bo’yicha ham ikkiga bo’linadi:
1.Agregat indekslar.,
2. O’rtacha indekslar
.2. Indeks turlari
Indekslar murakkab hodisaning alohida elementlari uchun ham, murakkab
hodisaninng umumiy jami uchun ham hisoblanadi. Murakkab hodisalarni
qamrab olish darajasiga qarab ular yakka va umumiy indekslarga bo’linadi
Murakkab hodisaning alohida elementlarining o’zgarishini tariflovchi
ko’rsatkichlar yakka indekslar deyiladi. Bunga baho,tannarx, mahsulot miqdori
kabi indekslarni misol qilib ko’rsatish mumkin.
Jamikiy Murakkab hodisalarni tarkibiy qismlarining birgalikda o’zgarishini
tariflovchi ko’rsatkichlar umumiy indekslar deyiladi
Berilgan malumotlar va hisoblash usullariga qarab, umumiy indekslar
agregat va o’rtacha indekslarga bo’linadi. O’mumiy indekslarning asosiy shakli

---

bo’lib, agregat indekslar hisoblanadi. Har qanday umumiy indekslardagi
ko’rsatkichlarni bir xil o’lchov birligiga keltirish uchun indekslanayotgan
ko’rsatkich vaznga ko’paytiriladi.Bu esa indekslarni agregat ko’rinishiga olib
keladi.Umumiy indekslarning surati va maxrajiidagi ko’rsatkichlar har xil
elementlardan tashkil topgan bo’lib,ularning o’zaro bog’lanishi agregat
ko’rinishini ifodalaydi, shuning uchun ham ular agregat indekslar deb ataladi.
Agregat indekslarni hisoblashda faqat indekslashtirilayotgan miqdorlar
o’zgaradi..Masalan, buni mahsulot miqdori agregat indeksida ko’rib chiqamiz:
Mavjud malumotlar asosida agregat indekslarni hisoblash imkoniyati
bo’lmagan hollarda o’rtacha indekslar qo’llaniladi. Masalan,korxonalar
hisobotlarida mavjud bo’lgan malumotlar malumki,yakuniy malumotlar tarzida
o’z aksini topadi,bunday vaqtda agregat indekslarni qo’llash imkoni bo’lmaydi,
chunki ularni tashkil qiluvchi elementlar mavjud bo’lishi talab qilinadi.Bunday
hollarda o’rtacha indekslar qo’llanniladi. O’rtacha indekslar agregat indekslar
asosida tashkil qilinadi.
Agregat indekslarning suratidagi indekslashtiridladigan miqdor nomalum
bo’lib,hodisalarning bazis davridagi hajmi va indekslashtiriladigan miqdorning
indeksi malum bo’lgan tag’dirda o’rtacha arifmetik indekslar qo’llaniladi . Buni
mahsulot fizik miqdori o’rtacha arifmetik indeksi orqali ko’rsatamiz:
Agregat indekslarning axrajidagi indekslashtiridladigan miqdor nomalum
bo’lib,hodisalarning hisobot davridagi hajmi va indekslashtiriladigan
miqdorning indeksi malum bo’lgan tag’dirda o’rtacha garmonik indekslar
qo’llaniladi. Buni baho o’rtacha garmonik indeksi misolida ko’rsatamiz:
O’rtacha indekslarning natijalari agregat indekslarning natijalariga teng
kelishi shart.