Iqtisodiy noaniqlik Siyosiy noaniqlik Tabiiy noaniqlik Vaqtinchalik noaniqliklar Noaniqlik turlari Tashqi va ichki muhit noaniqligi Ziddiyatli vaziyatlar Bir-biriga mos tushmagan manfaatlar va vazifalar Ko‘p maqsadli vazifalar
Download 22.16 Kb.
|
Документ Microsoft Word (2)
|
41. Noaniqliklar tizimi va moliyaviy risklarni boshqarish. Tadbirkorlik faoliyatining ixtiyoriy turida o‘rin tutuvchi noaniqlik shartlari iqtisodiy tizimlar o‘zining faoliyat arayonida qator sabablarga bog‘liqligini keltirilgan noaniqliklar sxemasi ko‘rinishida tizimlashtirish mumkin Yuzaga kelish vaqtiga ko‘ra noaniqliklar retrospektiv, joriy va istiqboldagi kabi turlarga ajratiladi. Qabul qilinayotgan qarorlarning iqtisodiy samaradorligini baholashda vaqt omilini hisobga olish zarurati samara kabi xarajatlar ham vaqt bo‘yicha taqsimlangan bo‘lishi mumkinligi bilan bog‘liq. Vaqt bo‘yicha turlicha taqsimlangan miqdoriga ko‘ra teng xarajatlar u yoki bu turdagi (iqtisodiy, ijtimoiy va boshqalar) bir xil bo‘lmagan foydali natijani ta’minlaydi. Yuzaga kelish omillariga ko‘ra noaniqliklar iqtisodiy (tijoriy) va siyosiy noaniqliklarga ajratiladi. Iqtisodiy noaniqliklar korxonalar iqtisodiyotidagi yoki mamlakat iqtisodiyotidagi noqulay o‘zgarishlar bilan bog‘liq bo‘lib, ularga quyidagilar kiritiladi: bozor talabidagi 16 Шапкин А.С., Шапкин В.А. Экономические и финансовые риски. Оценка, управление, портфель инвестиций. М.: “Дашков и К0”, 2016. Iqtisodiy noaniqlik Siyosiy noaniqlik Tabiiy noaniqlik Vaqtinchalik noaniqliklar Noaniqlik turlari Tashqi va ichki muhit noaniqligi Ziddiyatli vaziyatlar Bir-biriga mos tushmagan manfaatlar va vazifalar Ko‘p maqsadli vazifalar 31 noaniqlik, bozor narxlarining oldindan aytish noaniqligi, bozor taklifining noaniqligi, raqobatchilar harakatlari haqida axborotlar yetarli emasligi va boshqalar. Siyosiy noaniqliklar tadbirkorlik faoliyatiga ta’sir qiluvchi siyosiy vaziyat o‘zgarishi bilan shartlangan. Noaniqliklarning mazkur turlari o‘zaro bog‘liq bo‘lib, amaliyotda ularni ajratish ko‘pincha ancha qiyin kechadi. Tabiiy noaniqlik bir qator omillar majmui bilan tavsiflanib, ularning orasida quyidagilarni sanab o‘tish mumkin: tabiiy shartsharoitlari, turli xil to‘siqlar (atmosfera, elektromagnit va boshqalarga oid). Noaniqlikning keyingi turi tashqi muhit noaniqligi hisoblanadi. Tadbirkorlik faoliyatini iqtisodiy tahlil qilishda tashqi va ichki muhit tushunchalari joriy qilinadi. Ichki muhit tadbirkorning o‘zi va uning aloqalari bilan faoliyatiga bog‘liq omillarni o‘z ichiga oladi. Tashqi muhit esa bevosita tadbirkor faoliyati bilan bog‘liq bo‘lmagan va yanada kengroq ijtimoiy, demografik, siyosi va boshqa xarakterga ega bo‘lgan omillar bilan tavsiflanadi. U yoki bu tanlovda ishtirok etuvchi shaxslarning strategiya va taktikasi, raqobatchilarning xatti-harakatlari, oligopolistlarning narx siyosati va boshqalar kabi ziddiyatli vaziyatlarda esa noaniqlikning maxsus turi yuzaga keladi. Noaniqlik sharoitida bir-biriga mos tushmagan manfaatlar muammosi ko‘plab mezonlar asosida optimal yechimni tanlash ko‘rib chiqiladigan vazifalar maxsus guruhni tashkil qiladi. Noaniqliklar mavjudligi optimal yechimlarni tanlash jarayonini sezilarli darajada murakkablashtiradi va oldindan aytish mumkin bo‘lmagan natijalarga olib kelishi mumkin. Amaliyotda, iqtisodiy tahlil o‘tkazishda, noaniqlik omili keltirib chiqaruvchi ushbu “yovuzlik”ka aksariyat hollarda e’tibor qaratmaslikka harakat qilinadi va determinatsiyalangan modellar asosida ish ko‘riladi (qaror qabul qilinadi). Boshqacha aytganda, qabul qilinayotgan qarorlarga ta’sir qiluvchi omillar aniq ma’lum deb taxmin qilinadi. Afsuski, asl voqelik ko‘pincha bunday tasavvurlarga mos tushmaydi. Shuning uchun nazorat qilinmaydigan omillarni hisobga olmay samarali yechimlar tanlash siyosati aksariyat hollarda iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa tusdagi sezilarli yo‘qotishlarga olib keladi. 32 Iqtisodiy faoliyatda riskning anchayin xarakterli sababi hisoblangan noaniqlikni ko‘rib chiqar ekanmiz, faoliyatning iqtisodiy, tijoriy, boshqaruv, moliyaviy va boshqa turlari jarayoniga tatbiqan uni ajratib ko‘rsatish va o‘rganish favqulodda muhim hisoblanishini qayd qilish zarur, chunki bunda aniq belgilash mumkin bo‘lmagan shart-sharoitlarda sanab o‘tilgan faoliyat turlarini amalga oshirish imkoni bo‘lmagan amaliy vaziyat aks ettiriladi. Adabiyotlarda “noaniqlik” atamasining turli ta’riflari mavjud. Noaniqlik – bu turli sabablar, eng avvalo, yechimlarni amalga oshirish shart-sharoitlari, jumladan, ular bilan bog‘liq sarf-xarajatlar va natijalar haqida ma’lumotlar to‘liq emasligi yoki noaniqligi tufayli yuzaga keluvchi turli parametrlarning kelgusi qiymatlari haqida to‘liqsiz yoxud noaniq tasavvurlardir.17 Noqulay vaziyatlar va oqibatlarga yechim topishni amalga oshirish jarayonida yuzaga kelish imkoniyati bilan bog‘liq noaniqlik risk tushunchasi bilan tavsiflanadi. Hodisalarning ustma-ust tushish ehtimoli nuqtayi nazaridan noaniqlikni uch turga ajratish mumkin: to‘liq noaniqlik, to‘liq aniqlik, qisman noaniqlik. To‘liq noaniqlik Pt hodisa yuz berishining nolga yaqin prognozlanuvchanligi bilan tavsiflanib, bu matematik jihatdan quyidagicha ifodalanadi:
bu yerda t – vaqt; tk – hodisani prognozlashning yakuniy vaqti. To‘liq noaniqlikka birga yaqin hodisalar prognozlanuvchanligi mos keladi, ya’ni:
Bu, birinchi navbatda, noaniqlik sharoitida muammoni hal qilishda maqbul yechim ba’zi ehtimollik bilan aniqlangan va oldindan taxmin qilingan ishonch (odatda 0.9 - 0.99) bilan aniqlangan holatlarda mumkin, bu nafaqat sizning strategiyangizni taxmin qilish imkonini beradi. 17 Чернов В.А. Анализ коммерческого риска. – М.: “Финансы и статистика”, 1998. 33 Qisman noaniqlik oldindan aytib bo‘lmaydigan 0 dan 1 gacha bo‘lgan tengsizlik bilan aniqlanadigan bunday hodisalarga to‘g‘ri keladi.
Xavfning obyektiv mavjudligi va u bilan bog‘liq moliyaviy, ma’naviy va boshqa yo‘qotishlar sharoitida korxona tomonidan belgilangan maqsadlar nuqtayi nazaridan iloji boricha eng yaxshi usullarni tadbirkorlik faoliyatini qabul qilish va amalga oshirishda hisobga olishga imkon beradigan muayyan mexanizmga ehtiyoj paydo bo‘ladi. Risklarni kamaytirishdan foyda va buning uchun zaruriy sarfxarajatlar o‘rtasida muvozanatga erishish uchun yo‘naltirilgan murosani ishlab chiqish jarayoni, shuningdek, buning uchun qanday choralar ko‘rilishi lozimligi (jumladan, qandaydir harakatni rad qilish) bo‘yicha qaror qabul qilish riskni boshqarish deb ataladi. Risklarni boshqarish – risklarni tasniflash, identifikatsiyalash, tahlil qilish va baholash, riskdan himoyalanish usullarini ishlab chiqishga yo‘naltirilgan boshqaruv faoliyatidir. Risklarni boshqarishning asosiy metodologik tamoyili risk foydaliligi va me’yorini umumiy o‘lchov birliklarida o‘lchash hisobiga ushbu ikki ko‘rsatkichni baholash taqqoslanuvchanligini ta’minlash hisoblanadi. Risklarni boshqarish jarayonining boshlang‘ich bosqichi obyektning strukturasi, xususiyatlari va mavjud risklar haqida zaruriy ma’lumotlarni olish maqsadiga ega bo‘lgan risk tahlili sanaladi. Risklar tahlili ikkita bir-birini o‘zaro to‘ldiruvchi turlarga bo‘linadi: asosiy vazifasi risk omillarini va riskli vaziyatlarga olib keluvchi holatlarni aniqlashdan iborat bo‘lgan sifat tahlili va alohida risklar o‘lchamlarini va loyiha riskini umumiy hisoblash imkonini beruvchi miqdoriy tahlil. Sifat tahlili quyidagilarni nazarda tutadi: – barcha ehtimoliy risklarni identifikatsiyalash (belgilash); – risklar manbalari va sabablarini aniqlash; – risk mavjud yechimlarni qo‘llashda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan amaliy foyda va ehtimoliy salbiy oqibatlarni aniqlash. Sifat tahlili jarayonida barcha ehtimoliy risklarni to‘liq aniqlash va identifikatsiyalash kabi hamda riskli hodisalar boshlanishiga olib keladigan ehtimoliy resurs yo‘qotishlarini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Miqdoriy tahlil risklarni son jihatidan baholash, ularning darajasini belgilash va optimal yechim tanlashni o‘z ichiga oladi. Matritsali o‘yinlar nazariyasiga tayangan, samaradorlikning turli mezonlarini qo‘llagan va chiziqli dasturlashning ikki tomonlama masalalar nazariyasidan foydalangan holda, noaniqlik sharoitida optimal yechimni tanlashning turli xil iqtisodiy masalalar uchun 189 yaxlit yondashuvi keltirilgan. Riskni miqdoriy baholash, shuningdek, matematik statistika va ehtimollar nazariyasi metodlaridan foydalangan holda ham amalga oshirilib, bu noqulay vaziyatlar yuzaga kelishini oldindan ko‘ra olish va imkon qadar uning salbiy ta’sirini kamaytirish imkonini beradi. Muayyan risklarning paydo bo‘lish ehtimoli va ular qanday oqibatlarga olib kelishi mumkinligini miqdoriy baholash paydo bo‘lishiga ko‘ra eng ehtimolli va miqdoriga ko‘ra eng salmoqli risk yo‘qotishlarini ajratib ko‘rsatish imkonini beradi, bu vaziyatni amalga oshirish maqsadga muvofiqligi haqida qaror qabul qilish uchun kelgusi tahlil obyekti bo‘ladi. Download 22.16 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|