Iqtisodiy prognozlashning mohiyati va usullari

1.2 Iqtisodiy prognozlash usullari
Prognozlash usullari deganda retrospektiv ma'lumotlarni tahlil qilish asosida bashorat qilish ob'ektining ekzogen (tashqi) va endogen (ichki) bog'lanishlarini, shuningdek ularni o'lchovlar doirasida o'lchashga imkon beradigan texnikalar va fikrlash usullari to'plami tushunilishi kerak. Ko'rib chiqilayotgan hodisa yoki jarayon, uning (ob'ektning) kelajakdagi rivojlanishiga nisbatan ma'lum bir ishonchlilik haqida xulosa chiqarish. Mahalliy va xorijiy olimlarning hisob-kitoblariga ko'ra, hozirgi vaqtda 20 dan ortiq prognozlash usullari mavjud, ammo asosiylari soni ancha kam (15-20). Ushbu usullarning aksariyati prognozlash ob'ektining nuanslarini hisobga oladigan juda individual texnika va protseduralardir. Boshqalar esa, asosiylardan yoki bir-biridan xususiy texnikalar soni va ularni qo'llash ketma-ketligi bilan farq qiladigan individual texnikalar to'plamidir. Mavjud manbalar prognozlash usullarining turli tasniflash tamoyillarini taqdim etadi. Prognozlash usullarining eng muhim tasniflash xususiyatlaridan biri bu prognozlash usullarini to'liq qamrab olgan rasmiylashtirish darajasidir. Ikkinchi tasniflash xususiyatini bashorat qilish usullari faoliyatining umumiy printsipi, prognoz ma'lumotlarini olishning uchinchi usuli deb atash mumkin.
Rasmiylashtirish darajasiga ko'ra (birinchi tasnif mezoniga ko'ra) iqtisodiy prognozlash usullarini intuitiv va rasmiylashtirilganga bo'lish mumkin. Intuitiv prognozlash usullari prognozlash ob'ektining sezilarli murakkabligi tufayli ko'plab omillarning ta'sirini hisobga olishning iloji bo'lmagan hollarda qo'llaniladi. Bunday holda, ekspert baholari qo'llaniladi. Shu bilan birga, individual va jamoaviy ekspert baholashlari ajralib turadi. Shaxsiy ekspert baholashlari quyidagilarni o'z ichiga oladi:
 savol-javob” sxemasi bo‘yicha ekspert va mutaxassis o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqa o‘rnatiladigan “suhbat” usuli;
 har qanday bashorat qilinadigan vaziyatning mantiqiy tahlili amalga oshiriladigan, tahliliy memorandumlar tuziladigan tahliliy usul;
 turli sharoitlarda jarayon yoki hodisaning mantiqiyligini o‘z vaqtida aniqlashga asoslangan ssenariy yozish usuli.
Kollektiv ekspert baholash usullariga “komissiyalar”, “g‘oyalarni kollektiv generatsiya qilish” (“aqliy hujum”), “Delfi” usuli, matritsa usuli kiradi. Ushbu usullar guruhi jamoaviy fikrlash bilan, birinchidan, natijaning aniqligi yuqoriroq bo'lishiga asoslanadi, ikkinchidan, mutaxassislar tomonidan individual mustaqil baholashlarni qayta ishlashda hech bo'lmaganda samarali g'oyalar paydo bo'lishi mumkin. Rasmiylashtirilgan usullar guruhi ikkita kichik guruhni o'z ichiga oladi: ekstrapolyatsiya va modellashtirish. Birinchi kichik guruh usullarni o'z ichiga oladi: eng kichik kvadratlar, eksponensial tekislash, harakatlanuvchi o'rtachalar. Ikkinchisiga tizimli, tarmoq va matritsali modellashtirish. Intuitiv va rasmiylashtirilgan usullarning ko'rib chiqilgan sinflari tarkibi jihatidan ekspert va faktografik usullarga o'xshashdir.
Faktografik usullar prognozlash ob'ekti va uning o'tmishdagi rivojlanishi to'g'risidagi haqiqatda mavjud bo'lgan ma'lumotlarga asoslanadi, ekspert usullari ekspert ekspertlarining baholashlari natijasida olingan ma'lumotlarga asoslanadi. Ekspert prognozlash usullari sinfiga evristik bashorat qilish usuli kiradi (evristika - bu samarali ijodiy fikrlashni o'rganadigan fan). Bu analitik usul bo'lib, uning mohiyati evristik usullardan foydalangan holda ekspert baholashning "qidiruv daraxti" ni qurish va keyin kesishdir. Ushbu usul yordamida yuqori malakali mutaxassislarning tizimli so'rovi natijasida olingan bashoratli ekspert baholarini ixtisoslashtirilgan qayta ishlash amalga oshiriladi. U ilmiy-texnikaviy muammolar va ob'ektlarning prognozlarini ishlab chiqish uchun ishlatiladi, ularning tahlilini to'liq yoki qisman rasmiylashtirish mumkin emas. Konstruktiv tasnif ierarxik daraxt shaklida prognozlash usullari to'plamini tasavvur qilish va har bir darajani o'ziga xos tasniflash xususiyati bilan tavsiflash imkonini beradi. Birinchi bosqichda "uslubning axborot asosi" asosida barcha usullar uchta sinfga bo'linadi: faktik, kombinatsiyalangan va ekspert. Faktlilar bashorat qilish ob'ekti va uning o'tmishdagi rivojlanishi haqidagi faktik ma'lumotlarga asoslanadi. Ekspert usullarida mutaxassis ekspertlar tomonidan ularning fikrlarini aniqlash va umumlashtirish uchun tizimlashtirilgan protseduralar jarayonida taqdim etiladigan ma'lumotlardan foydalaniladi. O'z navbatida, ekspert va faktografik usullar sinflari axborotni qayta ishlash usullariga ko'ra kichik sinflarga bo'linadi. Ekspert usullari ikkita kichik sinfga bo'linadi. Prognozlash usullari klassifikatsiyasini batafsil ko‘rib chiqishdan oldin, «usul» yoki «iqtisodiy va ijtimoiy prognozlash usullari» tushunchasini aniqlab olish kerak.
Prognozlash usuli deganda retrospektiv ma‘lumotlar, ekzogen (tashqi) va endogen (ichki) aloqalar, prognozlash ob‘ekti, shuningdek, ko‘rilayotgan hodisa yoki jarayon doirasida ularning o‘lchovlarini tahlil qilish asosida ob‘ektning kelgusida rivojlanishini aniq muhokama qilish imkonini beradigan fikrlash yo‘llari va usullari majmuasini tushunish lozim.
Mavjud manbalarda prognozlash usullarining turli xil tasniflash tamoyillari ko‘rsatilgan. Prognozlash usullarining muhim tasniflash belgilaridan biri ularni to‘la qamrab oladigan formallashtirish darajasi hisoblanadi.
Ikkinchi tasniflash belgisi –prognozlash usullarining ta‘sirini umumiy tamoyili deyish mumkin, uchinchisi - ishonchli axborot olish usuli hisoblanadi.
Formalizatsiya darajasiga qarab iqtisodiy prognozlashtirish usullarining intuitiv va formalizatsionga bo‘lish mumkin.
Prognozlashni intuitiv usullari ob‘ektni murakkabligiga ko‘ra, ko‘plab omillarni hisobga olish mumkin bo‘lmagan hollarda ishlatiladi. Bu holda ekspertlar bahosidan foydalaniladi. Bunda individual va jamoaviy ekspert baholari farqlanadi.
Individual ekspert baholar tarkibiga: «intervyu» usuli - bunda ekspertning «savol-javob» mutaxassisi bilan bevosita aloqasi amalga oshiriladi; tahlil qilishusuli - bunda qandaydir prognoz qilinayotgan vaziyatning logistik tahlili amalga oshiriladi, tahliliy yozma hisobotlar tuziladi; ssenariy yozish usuli – u turli sharoitlarda vaqt o‘tishi bilan hodisa yoki jarayonni mantiqani aniqlashga asoslanadi.
U yoki bu shakldagi fikr-mulohazalarga ega ekspert baholari ekspert guruhining (bitta ekspertning) ushbu guruhdan (yoki ekspertlardan birining) ilgari olingan fikrlarini baholashga ta'siriga asoslangan teskari aloqa tamoyilini amalga oshiradi. Faktografik usullar sinfi quyidagi uchta kichik sinfni birlashtiradi: analogiya usullari, oldinga yo'naltirilgan usullar va statistik usullar. Analogiya usullari turli jarayonlarning rivojlanish qonuniyatlaridagi o'xshashlikni aniqlashga qaratilgan. Bularga matematik va tarixiy analogiya usullari kiradi. Matematik analogiya usullari ob'ekt uchun analog sifatida turli xil fizik tabiatdagi ob'ektlardan, fan va texnikaning boshqa sohalarida, rivojlanish jarayonining matematik tavsifiga ega bo'lgan, bashorat qilish ob'ektiga to'g'ri keladi. Prognozlashning ilg'or usullari ilmiy-texnikaviy axborotni fan va texnika taraqqiyotidan oldinda bo'lish qobiliyatini hisobga olgan holda maxsus qayta ishlashning muayyan tamoyillariga asoslanadi. Bularga ilmiy-texnik ma'lumotlarning dinamikasini o'rganish usullari kiradi, ular tegishli ob'ektni ishlab chiqish asosida tahlil qilish va prognoz qilish uchun bunday ma'lumotlarning har xil turlariga asoslangan vaqt seriyalarini qurishdan foydalanadilar (masalan, konvert usuli). Ilg'or usullar, shuningdek, mavjud va loyihalashtirilgan asbob-uskunalarning sifat darajasining xususiyatlarini aniqlash uchun miqdoriy va sifatli ilmiy-texnik ma'lumotlarni tahlil qilishning maxsus usullaridan foydalanishga asoslangan texnologiya darajasini tadqiq qilish va baholash usullarini o'z ichiga olishi mumkin. Statistik usullar - bu bashorat qilish ob'ekti to'g'risidagi miqdoriy ma'lumotlarni qayta ishlash usullari to'plami; bashoratli modellarni olish uchun berilgan ob'ektning xususiyatlarini o'zgartirishning matematik qonuniyatlarini aniqlash printsipiga muvofiq birlashtirilgan. Shunday qilib, rejalashtirish va prognozlash usullari - bu rejalar va prognozlarni ishlab chiqish va asoslashni ta'minlaydigan usullar, usullar.
Jamoaviy ekspert baholari usullari o‘z ichiga «komissiya», «g‗oyalar jamoaviy generatsiyasi», «delfi», matritsa usullarini oladi. Bu usullar guruxi shunga asoslanganki, jamoaviy fikrlash jarayonida, birinchidan, natijalar to‘griligi yuqoriroq va ikkinchidan, ekspertlarni individual mustaqil baxolarni ishlab chiqishda kam xollarda ashyoviy goyalar kelishi mumkin.
Formalizatsion usullar guruhiga ekstrapolyatsiya va modellashtirish kiradi.
Birinchi guruhga eng kichik kvadratlar usuli, eksponensial tekislash usuli, o‘rtaga sirganmalar usuli kiradi.
Ikkinchisiga esa, tarkibiy, turli, matritsaviy modellashtirish kiradi.
Prognozlashtirish usullari klassifikatsiyasida turli boshqa usullarni birlashtiradigan kombinatsiyalashgan usullar o‘ziga xos o‘rinni egallaydi. Masalan, jamoaviy ekspertlar baholashlari va ekspertlarni so‘roq qilish va hokazo.