Iqtisodiyot” fakultet “iqtisodiyot” kafedrasi

2.2. O‘zbekistonda monopoliyaga qarshi qonunchilik

Monopolistik raqobatlashgan bozor natijalarini jamiyat qanday baholaydi? Siyosatchilar bozordagi natijani yaxshilay oladimi? Bu savollarga oddiy javob yoʻq. Monopolistik raqobatdosh bozorlarning samarador emasligi manbayidan biri - chekli xarajatlarning oshishi boʻlib, bu shunga olib keladiki, agar ishlab chiqarish xarajatlaridan tovarni ustun qoʻyadigan iste'molchilar (lekin narxdan past) ularni sotib olishdan oʻzlarini tiyadilar. Shunday qilib, monopolistik raqobatdosh bozorlar monopolistik narx belgilashning tipik qaytarilmas yoʻqotishlari bilan xarakter- lanadi.
Muammoni yechishning oson yoʻli yoʻq. Chekli xarajatlar asosida majburiy narx belgilash barcha har turli mahsulotlar ishlab chiqaruvchi firmalarning davlat tomonidan boshqarilishi zarurligini bildiradi. Lekin bunday turdagi mahsulotlar shunchalik tarqab ketganki, hukumat tomonidan bunday nazorat administrativ ogʻirdir.
Bundan tashqari monopolistik raqobatchi firmalar faoliyatiga aralashuv tabiiy monopolyarlarni tartibga keltirishda muammolarni keltirib chiqaradi. Xususan, monopolistik raqobat bozoridagi firmalar shundoq ham nollashgan foyda oladi, narxni chega- rali xarajat darajasigacha tushirishni talab qilish yoʻqotishga olib keladi. Biznesda ushbu firmalarni saqlab qolish uchun hukumat ularning yoʻqotishlarini qoplashi lozim, ya'ni soliqlarni oshirishi lozim. Koʻrinib turibdiki, noan'anaviy usullar va oqimga qarab harakatlanishdan birini tanlashda siyosatchilar samarasiz monopolistik narx belgilashni lozim topadilar.
Jamiyat nuqtayi nazaridan monopolistik raqobat samaradorligi pastligining sababi – bozordagi firmalarning soni muammosi. Bu muammoni biz bozorga kirish bilan bogʻliq boʻlgan tashqi samara terminlarida koʻrib chiqamiz. Har doim yangi firma bozorga kirishi maqsadga muvofiqligini tahlil qilar ekan, u oladigan potensial daromad darajasiga baho beradi.
Ammo uning bozorga kirishida tashqi samaralar mavjud boʻladi:
• Mahsulot xilma-xilligini koʻpaytiruvchi tashqi samara. Bozorda yangi mahsulotning paydo boʻlishi bilan birga iste'molchilar ortiqchaligi vujudga keladi va u bozorga kirish bilan bogʻliq ijobiy tashqi samaraga ega boʻladi.
• Xaridorlarni ushlab qolish tashqi samarasi. Yangi raqobatchining paydo boʻlishi eskilarning bir qism iste'molchilarini yoʻqotishini va daromad kamayishini bildiradi: bu yerda salbiy tashqi samaraning o'rni bor.
Shunday qilib, monopolistik raqobat bozoriga kirishda yangi firmalarni ijobiy va salbiy tashqi samaralar mavjud. Monopolistik raqobat bozorida uning ahamiyatiga qarab juda koʻp yoki juda kam tovarlar turlari taklif qilinadi.
Tashqi samaralar hajmi monopolistik raqobat shartlariga bogʻliq. Mahsulot xilma-xilligini ko'paytiruvchi tashqi samara yangi firmalar bozordagi mavjud tovarlardan farqli mahsulotni taklif qilganda vujudga keladi. Xaridorlarni ushlab qolish tashqi samarasi firmalar tomonidan belgilangan narx chegarali xarajatlardan baland boʻlganda, qoʻshimcha bir birlik mahsulot sotishga intilganda vujudga keladi. Aksincha, mukammal raqobatda firmalar bir xil tovar ishlab chiqaradi va narx chekli xarajatga teng boʻladi, mahsulot xilma-xilligini ko'paytiruvchi tashqi samara va xaridorlarni ushlab qolish tashqi samarasi mavjud emas.
Oxirida, biz monopolistik raqobatdosh bozorlar oʻziga kerakli barcha mutloq raqobatdosh bozorlarning jarayon xususiyatlariga ega boʻlmaydi. Yani, koʻrinmas qoʻl, umumiy chiqim monopolistik raqobat ostida maksimallashadi, deb ishontira olmaydi. Chunki effektsizlik qiyin boʻlganligi uchun o'lchash, murakkab yechish, umumiy siyosat uchun bozor daromadini rivojlantirishning oson yo’li yo’q.
Reklama miqdori tovarlar xarakteriga bogʻliq farqlanadi. Yuqori darajada turli-tuman iste'mol mahsulotlarni, masalan, yoʻq. 278 retsepsiz sotiladigan dorilar, atirlar, yengil ichimliklar, usta- ra tishlari, quruq nonushtalar yoki itlar yeguliklarini sotadigan firmalar odatda 10 % dan 20 % gacha daromadini reklamaga sarflaydi. Sanoat mahsulotlarini sotadigan (Drell preslari, aloqa antennalari) firmalarning reklama uchun budjetlari chegaralan- gan, ammo bug'doy, yeryong'oqlar, quruq neft kabi mahsulotlarni reklama qilish umuman shart emas. Iqtisodiyot uchun korxona daromadini 2 % reklamaga sarflanadi. Bu sarf xarajat koʻplab shakllarga ega. Televidenie va radio, gazeta va jurnallarda, zarrin qogʻozlar, bilbortlar va internetda boʻladi.^{10 7}
Monopol hokimiyatda narx chekli xarajatdan yuqori bo`ladi. Monopol hokimiyatda narx oshadi, ishlab chiqarish hajmi kamayadi, natijada bu firmaning daromadini oshishiga va iste`molchilar turmush darajasining pasayishiga olib kelishi mumkin. Iste`molchilar va ishlab chiqaruvchilar ortiqchalarini monopol va raqobatlashgan bozor sharoitlarida qaraymiz (1.1 -chizma).