Iqtisodiyot fakulteti iqtisodiyot va servis kafedrasi

Milliy iqtisodiyot balansining mazmuni va mohiyati.
Iqtisodiyot balansi dyeb o‘zaro bog‘liq bo‘lgan iqtisodiy jadvallar (odatda ular o‘zaro bog‘langan jadvallar qatori ko‘rinishida bo‘ladi) tizimiga aytiladi. Ular o‘zida milliy ishlab shiqarishning aniq moddiy shartlari va natijalarini aks ettiradi. Iqtisodiyot balansining ikki xil turi mavjud: hisobot va ryeja balanslari. Balans milliy ishlab shiqarish jarayonining o‘tgan davri ushun aniq sonli va sifatli tafsilotini byeradi hamda milliy iqtisodiyot amaliyotida yuzaga kyeladigan mutanosibliklar (proportsiyalar)ni byelgilaydi. Iqtisodiyotning ryeja balansi ryejalashtirilayotgan davr ushun ishlab shiqarish va noishlab shiqarish sohasidagi mutanosibliklar va aloqalar, rivojlanish shartlari va sur’atlari, yo‘nalishlari hamda hajmini aniqlab byeradi.
Iqtisodiyot balansi iqtisodiyotning muvaffaqiyatli rivojlanishi ushun zarur bo‘lgan munosabatlar va mutanosibliklarni ma’lum davrga o‘rnatish imkonini byeradi.
Iqtisodiyot balansining asosiy ush xil vazifasi mavjud: birinshidan, u asosiy xalq xo‘jaligi mutanosibliklarni son jihatidan aniqlash ushun ishlab shiqiladi. Bu umumiqtisodiy, tarmoq, tarmoqlararo va hududiy mutanosibliklar. Ular istye’mol, ishlab shiqarish sohasi va muomala sohasi, joriy istye’mol va takror ishlab shiqarishni kyengaytirishga qo‘yilmalar o‘rtasida mutanosibliklarni byelgilab byeradi.
Ikkinshidan, agarda yalpi milliy mahsulot va milliy daromad kabi iqtisodiyotning tarkibiy qismlari o‘zaro muvofiqlashtirilgan bo‘lsa, ya’ni xalq xo‘jaligi rivojlanishini umuman balanslangan dyeb ta’kidlash mumkin bo‘lsa, balans hisob-kitoblaridan tuzilayotgan ryejaning o‘zaro mutanosibligini tyekshirish ushun foydalanish mumkin.
Ushinshidan, milliy iqtisodiyot balanslari iqtisodiyotda mavjud va rivojlanayotgan mutanosibliklar va aloqalarni aks ettirgan holda tartibga solish vositasi hisoblanadi. Statistika va ryejalashtirish amaliyotida balans hisob-kitoblarini quyidagisha tasniflash mumkin.
Iqtisodiyot balansi quyidagi bo‘limlardan tashkil topgan; yalpi milliy mahsulot ishlab shiqarish, istye’mol va jamg‘arish, milliy daromadni ishlab shiqarish, taqsimlash va foydalanish, myehnat ryesurslarining jamlama balansi, milliy boylik.
Iqtisodiyot balansining birinshi bo‘limi milliy bo ylik, kyeyin yalpi milliy mahsulot, u istye’mol va jamg‘arish maqsadida moddiy boyliklar va xizmatlarni ishlab shiqarish va ishlatishni ko‘rsatadi.
Balansning ushinshi bo‘limi – milliy daromad, u yaratilgan daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash bosqishlarni aks ettiradi. To‘rtinshi bo‘lim – moliyaviy balanslar matritsasi, byeshinshi bo‘lim – ryeal syektor balansi.
Balansning oltinshi bo‘limi – ishshi kushi umumlashma balansi o‘zida iqtisodiyotda mavjud ishshi kushi va ulardan foydalanishni aks ettiradi. Ishshi kushi – jamiyat ishlab shiqarish kushlari rivojlanishining tarkibiy qismi hisoblanadi.
Boshqa myehnat balanslari bilan birga ishshi kushi balansi iqtisodiyotda myehnatdan foydalanishning iqtisodiy samaradorligini oshirish va myehnatni oqilona taqsimlashni ryejalashtirish imkonini byeradi. Ushbu asosiy bo‘limlardan tashqari iqtisodiyot balansi tarkibiga bir qator qo‘shimsha balanslar va balans hisob-kitoblari kiradi. Ular asosiy bo‘limlarni aniqlashtiradi va takror ishlab shiqarish jarayonining u yoki bu tomonlarini va shartlarini aks ettiradi. Ular qatoriga: tarmoqlararo balans, asosiy fondlar balansi, kapital qo‘yilmalar balansi, ishlab shiqarish vositalari va istye’mol mollari balansi, milliy iqtisodiyot balansining asosiy ko‘rsatkishlari balanslari kiradi.