Iqtisodiyot” kafedrasi “iqtisodiyot nazariyasi” fanidan kurs ishi

1.ISHSIZLIKNING ASOSIY TASNIFI
Ishsizlar - bu ishchi kuchidan mahorat, tajriba va ishlashga yaroqlilik nuqtai nazaridan qanchalik yaxshi foydalanilayotganligini ko'rib chiqadigan iqtisodiyotdagi bandlik va ishchi kuchidan foydalanish o'lchovidir. Ishsizlar toifasiga kiradiganlar orasida yuqori malakali, ammo kam maoshli yoki kam mahoratli ishlarda ishlaydigan ishchilar va to'la vaqtli bo'lishni ma'qul ko'radigan yarim kunlik ishchilar mavjud. Bu ishsizlikdan farq qiladi, chunki u ishlayapti, lekin u to'liq qobiliyatiga ega emas.
Ishsizlik — bir qism iqtisodiy faol aholining oʻziga loyiq ish topa olmasdan qolishi va mehnat zaxirasiga aylanishi. O’zbekistonda Ishsizlik tushunchasi rasman 1992-yil "Aholini ish bilan taʼminlash toʻgʻrisida"gi qonunining qabul qilinishi bilan meʼyoriy kuchga ega boʻldi (1998-yil 1 mayda ushbu qonunning yangi tahriri qabul qilindi).
O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksiga muvofiq 16 yoshdan boshlab pensiyaga chiqish xuquqini olish yoshigacha ish joyiga va ish haqi (mehnat daromadi)ga ega bo‘lmagan, haqiqatda ish qidirayotgan, mehnat qilishga layoqatli, kasb-korga ega va qayta tayyorgarlikdan o‘tishga tayyor, davlat bandlik hizmati muassasalari maqbul keladigan ishni taklif qilmagan, shaxslar ishsizlar deb yuritiladi.
Ishsizlik inson manfaatlariga toʻgʻridan toʻgʻri taʼsir qiladigan yirik ijtimoiy-iqtisodiy muammolardan biri hisoblanadi. Ish joyini yoʻqotish koʻp kishilar uchun oilaviy turmush darajasining pasayishini, shaxsiy hayotining notinchligini keltirib chiqaradi, kishiga jiddiy ruhiy taʼsir koʻrsatadi.
Amaldagi iqtisodiy hayotda Ishsizlik ish kuchi taklifning unga bo’lgan talabdan oshib ketishi tarzida namoyon boʻladi. Ishsizlik sababi turlicha: texnika rivojlanishi bilan mehnat unumdorligi ortadi, ishlab chiqarish kam mehnat talab boʻlib qoladi. Iqtisodiyotda jami talab va taklif muvozanati buziladi, tovarlarga bozor talabining qisqarishi ish kuchiga talabni ham qisqartirib yuboradi, natijada ish kuchining bir qismi ortiqcha boʻlib qoladi; iqtisodiyot rivojlanishi bilan malakali ish kuchiga talab oshib, malakasizlar kerak boʻlmay qoladi; aholi ishchilarga nisbatan tez oʻsgan kezlarda, uning bir qismi ortiqcha bo’lib, ishsiz qoladi.
Ishsizlik sababi har xil boʻlganidek uning shakllari ham turlicha. Ishsizlik ning asosiy shakllari: friksion ishsizlik - turli sabablarga koʻra (yangi yashash joyiga oʻtish, kasbni oʻzgartirish, bola boqish, yangi ish tanlash) vaqt-vaqti bilan ishsiz qolish. Bu ixtiyoriy ishsizlik hisoblanadi. Tarkibiy ishsizlik - ishlab chiqarish tuzilmasi oʻzgartirilgan sharoitda eski tarmoqlarda ishlab kelgan kishilarning yangi tarmoqlarga kerak kasbni hali oʻzlashtirmagan kezlarida yuz beradi. Siklli ishsizlik - iqtisodiy tangliklar bilan bogʻliq boʻlib, ishlab chiqarishning pasayib ketishi natijasida yuzaga keladigan Ishsizlik Bu majburan ishsiz qolishdir. Mavsumiy ishsizlik - mavsumiy ishda band boʻlganlarning mavsum tugagach, ishsiz qolishi. Yashirin ishsizlik - rasman ish bilan band boʻlganlarning faqat qisman ishlashi. Unga qisqartirilgan ish kuni yoki ish haftasiga oʻtganlar, ish yoʻqligidan haq berilmaydigan taʼtilga chiqqanlar kiradi.
Ishsizlar ishlayotganlar bilan bir qatorda mamlakat ish kuchini tashkil qiladi. Iqtisodiyotda ishsizlik muammosini oʻrganishdan asosiy maqsad aholining ish bilan bandligini yaxshilash orqali mamlakat (korxonalar) ishlab chiqarishni kengaytirish va aholi turmush darajasini yanada yaxshilashga aloqador tadbirlar ishlab chiqishdan iboratdir.
Ishsizlar safiga, odatda, nafaqat turli sabablarga koʻra ishdan boʻshatilganlar, balki oʻz ixtiyoriga koʻra ishdan ketganlar va yangi ish topishga harakat qilayotgan shaxslar ham kiritilishini qayd etish lozim. Ishsizlik tarkibi uning sabablariga ko’ra ish kuchining 4 asosiy toifasini oʻz ichiga oladi: ishdan boʻshatilishi natijasida ish joyini yoʻqotganlar; ishdan ixtiyoriy ravishda boʻshaganlar; tanaffusdan soʻng ish qidirayotganlar; birinchi bora ish qidirayotganlar. Bu toifalarning oʻzaro nisbatlari iqtisodiy rivojlanish bosqichlariga bogʻliq.
Mamlakat miqyosida 3—5% darajasidagi ishsizlik iqtisodiyot uchun normal holat (ishsizlik ning tabiiy chegarasi) hisoblanadi. Ishsizlik darajasini pasaytirish uchun aholi bandligini taʼminlash davlat dasturlari ishlab chiqiladi, korxonalar qurilib, yangi ish oʻrinlari tashkil etiladi, xodimlarni yangi kasblarga oʻqitish, qayta tayyorlash ishlari amalga oshiriladi, bandlikka yordam jamgʻarmasi tashkil qilinadi. Mehnat qonunlariga koʻra, ishsizlarga mehnat birjalari orqali ishsizlik nafaqasi toʻlanadi.
Ijtimoiy nuqtai nazardan ishsizlik resurslarning katta isrofgarchiligidir. Ko’plab jihozlar ishlamay turganda odamlar ish topa olmaydigan holatni yuzaga keltiradi. Muayyan hududlarda to’plangan uzoq muddatli ishsizlik, jamiyatning ijtimoiy degradatsiyasiga va shaharlarning tanazzuliga olib kelishi mumkin. Amerikaning ba’zi ba Buyuk Britaniyaning shimoliy (sobiq) sanoat hududlari 1970-yillarning oxiri va 1980-yillardagi yuqori ishsizlik oqibatlaridan hali to’liq tiklanmagan.
Agar odamlar uzoq vaqt ishsiz qolsa, ularning malakasi eskira boshlaydi va o’ziga bo’lgan ishonchi pasayadi va bu ularning kelajakda unumdorligini pasaytiradi. Uzoq muddatli ishsizlik (aytaylik, bir yil davomida) odamning yana ish topish imkoniyatini keskin kamaytirganligi sababli, odamlar doimiy ravishda ish o’rinlari imkoniyatlarining qisqarishi va hatto uzoqroq ishsizlik davrining yomon aylanishiga tushib qolishadi..
Bizni ko‘proq o‘zimizdagi holat qiziqtiradi. O‘zbekistonda rasmiy ma'lumotlarga ko‘ra, ishga layoqatli aholining taxminan 10 foizi ishsiz. Ya'ni ichki mehnat bozorida band bo‘lganlar, chetga ketganlardan tashqari 1,5 mln nafarga yaqin fuqaro ishsiz hisoblanadi. Ishsizlik jiddiy muammo ekanligi, unga qarshi astoydil kurashish zarurligini e'tirof etgan holda, bugun masalaga ikkinchi tarafdan yondashib ko‘ramiz.
Bugun aksariyat tashkilotlar, ayniqsa nodavlat kompaniyalar yaxshi xodimlar qidirib, bo‘sh ish o‘rinlari haqida e'lonlarni muntazam joylashtirib borishadi. Eng katta ish beruvchi bo‘lgan davlat tizimida ham vakant talaygina. Kimdir muttasil ish izlaydi, qaysidir tashkilotlar esa malakali xodimga zor. Xo‘sh, nega shunaqa? Albatta, maosh kamligi, ish sharoitlarini og‘irligi, geografik noqulaylik kabi jiddiy sabablar bor. Lekin tanganing ikkinchi tarafiga e'tibor berilsa, boshqa jiddiy sabablarni ham ko‘rish mumkin: sabr-toqat yo‘qligi, malaka yetishmasligi, noreal orzular shular jumlasidan. Afsuski, juda ko‘pchilik yoshlar, ya'ni mehnat bozorini muttasil to‘ldirib borayotganlar amalda imkonsiz talablar bilan ham qimmatli vaqtlarini, ham yaxshi imkoniyatlarini yo‘qotadi. Chunki hech kim yosh mutaxassisni diplomi borligi uchungina, yoki shu odam ishsizligi uchungina (deylik) 10 mln so‘m maosh bilan kutib o‘tirmaydi.
Har qanday ishga va maoshga talabgor zarur bo‘lsa eng quyi pog‘onadan boshlab o‘zini ko‘rsata bilishi lozim va hatto bu shart. Nega? Chunki qiyinchiliklar insonni toblaydi, mutaxassis sohaga oid zarur ko‘nikmalarga ega bo‘ladi, shu paytgacha ota-onasi qaramog‘ida yurganida his qilmagan narsani — pul oson topilmasligini anglab yetadi. Eng muhimi – vaqt o‘tgani sayin turtina-surtina tajribasini oshirib boradi. Sabot bilan ishlagan, bilimi va salohiyati chindan bo‘lgan mutaxassis har qanday tashkilotda o‘z o‘rnini topa boradi. Tabiiyki, maoshlar ham oshadi, hech kim bunday xodimni qo‘yib yuborgisi kelmaydi. Vaqt kelib lavozim ham ko‘tariladi, katta daromad ham topiladi, boshqa joylardan yaxshi takliflar ham kelib tusha boshlaydi.
Bugungi vaziyat qanaqa? O‘zbekiston aholisi jadal ko‘payayotgan, har yili o‘rtacha 700 ming yoshlar mehnat bozoriga kirib kelayotgan mamlakat. Albatta, ularning hammasini ish bilan ta'minlab borish imkonsiz. Lekin hech bo‘lmasa bo‘sh ish o‘rinlarini band qilishga nima to‘sqinlik qilmoqda?
«Ish yo‘q, bor ishning oyligi kam», deya nolish bilan nimani o‘zgartirish mumkin? O‘sha oz maosh olmaydigan, yoki biror kasb bilan band bo‘lmaydigan odamning maqomi o’ziga qanoat qilganga va yaxshilikka umid qilayotganga teng kelmaydi-ku? Ish qidirganlarning aksariyatida «har qanday ishga kirish uchun albatta pora berish zarur», degan dogmatik qarash bor. Unutmang: har doim ham davlat asosiy ish beruvchi bo‘lib qolmaydi, nodavlat tashkilot esa o‘ziga o‘zi zarar qilib, pora olish yo‘li bilan keraksiz xodimni ishga olmaydi.
Yuqorida ishsizlik sabablari yoki turlari haqida qisqacha to’xtalib o’tdik. Qolaversa, ishsizlik shnchaki oddiy bir muammo yoki kamdan kam mamlakatlarda sodir bo’lib turadigan hodisa emas, albatta. Misol uchun, rivojlanayotgan mamlakatlarda ishsizlik darajasini aniqlash va o’lchash ancha qiyin. Muammo shundaki, rivojlanayotgan mamlakatlarda ko’p odamlar standart ta’rif bo’yicha ishlaydilar (haftasiga bir soatlik haq to’lanadigan mehnat), lekin ular ish vaqtida uzoq vaqt ishlamay qolishlari yoki mamlakat ishlab chiqarishiga ozgina hissa qo’sishlari ma’nosida to’liq ish bilan ta’minlanmagn bo’lishi mumkin.
Dunyoning eng qashshoq mamlakatlarida aholning 50-60 foizi qishloq xo’jaligida band; Markaziy va G’arbiy Afrika uchun o’rtacha 62 foiz va Janubiy Osiyo uchun 51 foiz. Aholining ko’p qismi oilaviy fermer xo’jaliklarida ishlaydi, garchi ularning mahsulot ishlab chiqarishdagi hissasi minimal bo’lsa ham, chunki bu biroz daromad olishning yagona yo’li. Ushbu ishchilarni ish bilan ta’minlash keraki yoki yoki yo’qmi, bahsli, agar ular ishlashni to’xtatsa, oilaviy fermer xo’jaliklarida ishlab chiqarishning qisqarishi sezilarli bo’lsa ham, juda kichik bo’ladi.
Qishloq xo’jaligidan tashqarida odamlar juda oz soat ishlaydilar (aytaylik, haftasiga taxminan 30soat). Ular yarim kunlik ishlaydilar. XMT (Xalqaro Mehnat Tashkiloti) ning hisob-kitoblariga ko’ra, ba’zi rivojlanayotgan mamlakatlarda bunday vaziyatda ishlaydigan aholining ulushi 15-20 foizdan oshadi. U yerda, agar bu odamlar to’liq kunlik ishchilar ekvivalentiga aylantirilsa, ishsizlik darajasi osongina 5-6 foizga ko’tarilishi mumkin. Odamlar qattiq mehnat qilsalar ham, ko’pincha kambag’al mamlaktlarda ular norasmiy sektorda jamiyatga juda kam foyda keltiradigan kam maoshli ishlarda ishlaydilar. Biroq ular ishlamaslikka qodir emaslar. Ular bajaradigan ishlarning bir qismini “ixtiro qilingan” so’zi bilan tavsiflash mumkin. Odamlar nufuzli binoga kirganlar uchun eshiklarini ochiq tutib, hech kim sotib olishni istamaydigan saqichlari sotadilar, qandaydir mehribon ruh ularga tanga beradi, degan umidda tirbandlikda qolib ketgan mashinalarning old oynalarini so’ramay yuvadilar. Bu odamlarni ish bilan band yoki ishsiz, deb hisoblash kerakmi, bu qiyin savol.
Raqamlarni juda ehtiyotkorlik bilan talqin qilish kerakligini yodda tutgan holda, keling, rivojlanayotgan mamlakatlar uchun ishsizlik ma’lumotlarini ko’rib chiqaylik. So’nggi o’n yil ichida, XMT ma’lumotlariga ko’ra, rivojlanayotgan mamlakatlar orasida ishsizlik darajasi eng yuqori bo’lgan davlat Janubiy Afrika bo’lib, u yerda ishsizlik darajasi odatda 25 foizdan, ba’zan esa 30 foizdan oshadi. Undan keyin Botswana va Namibiya (taxminan 20 foiz) turadi. Albaniya, Dominikan Respublikasi, Efiopiya va Tunis ishsizlik darajasi yuqori (15-20 foiz) davlatlar hisoblanadi.
Makroiqtisodiy beqarorlikni tavsiflovchi va rivojlanishning tsiklik xarakteriga ega bo'lgan muhim hodisa bu ishsizlikdir. Ishsizlar kimligini aniqlash uchun mamlakat aholisining asosiy toifalarini hisobga olish kerak.
Makroiqtisodiy nuqtai nazardan, mamlakat aholisi (POP) ikki guruhga bo'linadi: ishchi kuchiga (L-kuch) va ish bilan band bo'lmaganlarga (NL) kirmaydiganlar: POP = L + NL.
"Ishlamaydigan kuchlar" toifasiga ijtimoiy ishlab chiqarish bilan shug'ullanmaydigan va ish izlamaydigan odamlar kiradi. Ushbu toifaga avtomatik ravishda quyidagi populyatsion guruhlar kiritiladi: 16 yoshgacha bo'lgan bolalar; qamoqxonalarda jazoni o'tayotgan shaxslar; psixiatrik kasalxonalardagi odamlar va nogironlar. (Ushbu odamlar toifalari "institutsional aholi" deb nomlanadi, chunki ular davlat muassasalari tomonidan saqlanadi.) Bundan tashqari, ishchi kuchiga kirmaydigan odamlar toifasiga, asosan, ishlashi mumkin bo'lgan, ammo turli sabablarga ko'ra bunday ishlarni qilmaydigan odamlar kiradi. .e. ishlashni xohlamaydigan yoki ishlamaydigan va ish izlamaydiganlar: kunduzgi talabalar (chunki ular o'qish kerak); nafaqaga chiqqan (chunki ular allaqachon o'zlarini ishlab chiqishgan); uy bekalari (chunki ular to'la vaqt ishlasalar ham, ular ijtimoiy ishlab chiqarishda emaslar va o'zlarining ish haqi uchun haq olmaydilar); shtamplar (chunki ular shunchaki ishlashni xohlamaydilar); ish qidirishni to'xtatgan odamlar (ish izlamoqdalar, lekin uni topishga umidsiz va shuning uchun ishchi kuchini tashlaganlar).
"Ish kuchi" toifasiga ishlashni istagan va faol ish qidirayotgan odamlar kiradi. I.e. bular allaqachon ijtimoiy ishlab chiqarish bilan shug'ullanayotgan yoki ishsiz bo'lgan, ammo uni topishga alohida kuch sarflaydigan odamlardir. Shunday qilib, jami ishchi kuchi ikki qismga bo'linadi:

• 
  ish bilan bandlar (E -) - ya'ni. ish bilan shug'ullanish, va odam to'liq kunlik yoki yarim kunlik, to'liq ish kuni yoki yarim kunlik ish bilan band bo'lishining ahamiyati yo'q. Agar kishi quyidagi sabablarga ko'ra ishlamasa, u band emas deb hisoblanadi: a) ta'tilda; b) kasal; v) ish tashlash va g) yomon ob-havo tufayli;
  
• 
  ishsizlar (U) - ya'ni. ish joyi yo'q, lekin uni faol ravishda izlash. Ish qidirish ishsizlarni ishchi kuchiga kirmaydigan odamlardan ajratib turadigan asosiy mezondir.
  

Shunday qilib, umumiy ishchi kuchi quyidagicha: L = E + U.

(Shu bilan birga, xizmat vazifasini o'tayotgan harbiy xizmatchilar, ular rasmiy ravishda ish bilan ta'minlangan deb tasniflangan bo'lishiga qaramay, ishsizlik darajasini hisoblashda odatda ishchi kuchining umumiy miqdorida hisobga olinmaydi. Ushbu ko'rsatkich odatda (agar boshqacha ko'rsatilmagan bo'lsa) faqat iqtisodiyotning fuqarolik sektori uchun hisoblanadi. .)
Ish bilan bandlar va ishsizlar sonining ko'rsatkichlari, ishchilar soni va ishchi kuchiga kiritilmaganlar oqimlarning ko'rsatkichlari hisoblanadi. "Ish bilan band bo'lganlar", "ishsizlar" va "ishchi kuchiga kirmaydiganlar" toifalari o'rtasida doimiy harakatlar mavjud. Ish bilan bandlarning bir qismi ishsiz bo'lib, ishsiz qolmoqda. Ishsizlarning ma'lum bir qismi ishga joylashadi. Ish bilan bandlarning bir qismi ish joyini tark etadi va iqtisodiyotning davlat sektorini tark etadi (masalan, nafaqaga chiqqan yoki uy bekasi bo'lganida), ishsizlarning bir qismi umidsizlikka tushib, ish qidirishni to'xtatadi, bu esa ishchi kuchiga kirmaydigan odamlar sonini ko'paytiradi. Shu bilan birga, ijtimoiy ishlab chiqarish bilan shug'ullanmaydigan ba'zi odamlar faol ish qidirishni boshlaydilar (ishsiz ayollar; oliy o'quv yurtlarini bitirgan talabalar; o'ylamay ishlaydiganlar). Qoida tariqasida, barqaror iqtisodiyot sharoitida o'z ishini yo'qotayotgan odamlar soni ularni faol ravishda qidirayotganlarning soniga teng.
Ishsizlikning asosiy ko'rsatkichi ishsizlik ko'rsatkichidir. Ishsizlik darajasi (ishsizlik darajasi - u) ishsizlar sonining ishchi kuchi soniga nisbati (ish bilan bandlar sonining yig'indisi), foiz sifatida ifodalanadi:
u = U / L * 100% yoki u = U / (E + U) * 100%
Mehnat statistikasining yana bir muhim ko'rsatkichi bu ishchi kuchining qatnashish darajasi bo'lib, bu ishchi kuchining kattalar umumiy soniga nisbati foizda ifodalanadi:
ishchi kuchining qatnashish darajasi = ishchi kuchi / kattalar soni