Iqtisodiyot” kafedrasi o`quv-tanishuv amaliyoti bo`yicha

1-rasm. Oʻzbekiston YAIMning tarmoqlar boʻyicha tarkibi 2018-2020 yilda.
2018-yilda qishloq xoʻjaligi mahsulotlarining 53,2 foizi oʻsimlik mahsulotlarini, 46,8 foiz chorvachilik mahsulotlarini tashkil etdi. 2017-yilda qishloq xoʻjaligida 3,7 million kishi ish bilan taʼminlandi (jami ish bilan taʼminlanganlarning 27,2 foizi). Mamlakat aholisining deyarli yarmi qishloq joylarida yashaydi (2019-yil 1-yanvar holatiga koʻra Oʻzbekistonda 33,25 mln. kishi, shu jumladan, qishloq joylarda 16,45 mln kishi (aholining 49,5 foizi) yashaydi).
Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, 2020 yilda O‘zbekiston yalpi ichki mahsulot (YAIM) hajmi 580,2 trln so‘mni tashkil qildi. 2019 yil bilan solishtirganda o‘sish 1,6% ni tashkil qilgan. Unga ko‘ra, mahsulotlarning qiymati 341,5 trln so‘m, xizmatlar esa 194,4 trln so‘mni, shuningdek, soliqlar 44,3 trln so‘mni tashkil qildi. Aholi jon boshiga hisoblangan YAIMning hajmi esa 16,9 mln so‘mni tashkil qilgan. Bu 2019 yilgigaqaraganda 0,3 foizga balandroq. Eslatib o‘tamiz, 2020 yil aprelida Jahon banki O‘zbekiston YAIMining o‘sish darajasi 1,6% bo‘lishi kutilayotgani haqida xabar bergan edi. Keyinchalik Jahon banki O‘zbekiston YAIM hajmining o‘sishi bo‘yicha prognozini 1,6 foizdan 1,5 foizgacha pasaytirdi. Shuningdek, yanvar oyi boshida Jahon banki O‘zbekiston YAIM hajmi 2021 yil 4,3%ga, 2022 yilda 4,5% ga o‘sishi kutilmoqda deya xabar berdi.
Shu bilan birga, qishloq xoʻjaligi iqtisodiyotning eng koʻp boshqariladigan tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Katta yirik qishloq xoʻjaligi ishlab chiqaruvchilari, dehqonlarning mulk huquqi oʻta himoyasiz, ularning faoliyatini tartibga solish usullari, de fakto sovet oʻtmishidan olingan, qishloq xoʻjaligi mahsulotlari va ishlab chiqarish resurslari hamda sektor uchun xizmatlar bozori ishlab chiqilmagan. Qishloq xoʻjaligi sektori islohotga muhtoj boʻlib qolmoqda. Oʻzbekiston ikki yil davomida tizimli iqtisodiy islohotlar kursini aniqlagan boʻlsada, qishloq xoʻjaligida deyarli oʻzgarish yoʻq.

3.Oʻzbekistonda qishloq xoʻjaligi mahsulotlari ishlab chiqaruvchilarining asosiy toifalari
Sobiq sovet ittifoqining boshqa respublikalari singari Oʻzbekiston 1980-yillar oxiridan boshlab bozor iqtisodiyotiga, shu jumladan qishloq xoʻjaligiga oʻtishni boshladi. 1989-yildan buyon sobiq qishloq va fermer xoʻjaliklaridan qishloq aholisi uchun qishloq xoʻjaligi yerlarining koʻp qismi alohida fermer xoʻjaliklarini tashkil etish uchun ajratildi. 1994-yilga kelib barcha kollektiv va fermer xoʻjaliklari kooperativ fermer xoʻjaliklariga yoki shirkat xoʻjaliklariga aylantirildi. 2000-yillarning boshida shirkat xoʻjaliklari qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishning asosiy subyektlari sifatida fermer xoʻjaliklariga almashtirildi. Shu bilan birga, qishloq xoʻjaligi mahsulotlarining koʻpchiligi ular tomonidan emas, balki kichik dehqon xoʻjaliklari tomonidan ishlab chiqariladi.
2018-yilgi ekin maydonlari, bogʻlar va uzumzorlar uchun ajratilgan yerlarning 85,2 foizini fermer xoʻjaliklari tashkil etadi (2017-yildagi maʼlumotlar). 2018-yilda qishloq xoʻjaligi mahsulotlari ishlab chiqarishning 70,0 foizi dehqon xoʻjaliklari hisobiga amalga oshirilib, ekin maydonlari, bogʻlar va uzumzorlar uchun ajratilgan yerlarning atigi 11,3 foizini tashkil etadi. Vaziyat sovet oʻtmishini eslatadi, qishloq xoʻjaligi mahsulotlarining katta qismi katta xoʻjaliklarda (kollektiv va fermer xoʻjaliklarida) emas, balki shaxsiy yer maydonlarida ishlab chiqarilgan.
.
1-расм. 2017 йилда деҳқон хўжаликларининг улуши фоиз ҳисобида
Biroq dehqon xoʻjaliklarining qishloq xoʻjalik mahsulotlarining hajmi boʻyicha maʼlumotlari ishonchliligi borasida katta shubha bor, chunki maʼlumotlar sotsiologik tadqiqotlar natijalaridan olingan. Bu koʻrsatkichlarning baʼzilari muntazam ravishda soxtalashtirilgan, masalan, sut sogʻilishi. Bundan tashqari, paxta va gʻalla davlat tomonidan fermer xoʻjaliklaridan arzon narxlarda sotib olishni hisobga olish kerak (quyida batafsilroq), bu tabiiy ravishda qishloq xoʻjalik mahsulotlarining umumiy qiymatida ularning ulushiga taʼsir qiladi.
Fermerlar ijaraga olgan yerlardan foydalanish huquqi juda cheklangan va yaxshi himoyalanmagan:
Fermerlar paxta va bugʻdoy yetishtirilishi uchun ajratilgan yerdan (paxta va gʻalla fermer xoʻjaliklari uchun bu yerning katta qismi) paxta va gʻalla sotish boʻyicha rejani bajargan yoki bajarmaganliklaridan qatʼi nazar boshqa maqsadlar uchun foydalanishlari mumkin emas.
Fermerlarning yer uchastkalari osongina olib qoʻyilishi mumkin. Mahalliy hokimiyat idoralari tashabbusi bilan (rejalashtirilgan maqsadlarni bajarmaganlik, yerdan samarasiz foydalanish yoki «ixtiyoriy-majburiy tartibda» yerdan foydalanish huquqidan voz kechish shaklida), yoki Toshkentdan chiqqan tashabbus tarzda fermer xoʻjaligining «kengayishi va ajratilishi» oqibatida.Natijada fermerlar oʻzlarini yerning haqiqiy egalari, deb his qilmaydilar va uning unumdorligini oshirishga uzoq muddatli investitsiyalarni jalb qilishmaydi.