Iqtisodiyot nazariyasi ” kafedrasi “iqtisodiyot nazariyasi ” fanidan kurs ishi mavzu

Kurs ishini o’rganganlik darajasi: R. Guilferding², K. Kautskiy³, V. I. Lenin⁴ Th. Schumpeter⁵ va boshqa olimlar o’z asarlarida monopoliyani keraklicha yoritib bergan olimlarning fikricha monopoliya 100% salbiy tushunchamas ba’zi soxalarda monopolni saqlab qolish afzalligini takidlashadi. Misol uchun qurol sa’noati pul ishlab chiqarish transport xizmati.
Kurs ishining maqsadi: O‘zbekiston Respublikasida Monopoliyani iqtisodiyotga ta’sirini ilmiy jihatdan o‘rganish va unga to’siq bo’ladigan omillarni oldini olishda shaxsi fikirlarni bayon qilish.
Kurs ishining vazifalari: Qoʼyilgan maqsadlardan kelib chiqqan holda kurs ishida quyidagi vazifalar belgilab olingan.
- Monopoliyasiz iqtisodiy operatsiyalarini tashkil etishni strategik rejalashtirishning mohiyati va uning iqtisodiyotni rivojlantirishdagi ahamiyatini oʼrganish va shu asosida nazariy asoslarini ishlab chiqish;
- Oʼzbekiston Respublikasi Monopoliyasiz iqtisodiy operatsiyalarini tashkil etishning oʼziga xos xususiyatlari koʼrsatib berish;
- Monopoliyasiz iqtisodiy operatsiyalarini davlat tomonidan tartibga solishning xuquqiy asoslarini koʼrib chiqish;
- Oʼzbekiston Respublikasi Monopoliya salohiyatini koʼrsatkichlarining tahlili etish;
Kurs ishining predmeti: Oʼzbekiston Respublikasida Monopoliyaga qarshi operatsiyalarini tashkil etishni strategik rejalashtirish jarayonlari va bu jarayonlarda mavjud hamda shakllanishi mumkin boʼlgan qonuniyatlar oʼrganiladi.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi. Kurs ishi tarkiban kirish, asosiy qismda 4 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

1. Monopoliyaning moxiyati va uning turlari.
Iqtisodiyotda bozor mexanizmining samarali amal qilishi va raqobat muhitining ta'minlanishi monopoliyalar, ularning kelib chiqish sabablari va amaliyotidagi xususiyatlarini ko'rib chiqishni taqozo etadi.
Monopoliya tushunchasiga turli o'quv adabiyotlarida turlicha ta'rif beriladi. Jumladan, ba'zi o'rinlarda unga «davlat, korxonalar, tashkilotlar, sotuvchilarning qandaydir xo'jalik faoliyatini amalga oshirishdagi mutlaq huquqi sifatida qaralsa, boshqa holatlarda, «faoliyatning u yoki bu sohasida shaxs yoki kishilar guruhining har qanday (ba'zi adabiyotlarda yakka) hukmronlik holati», deb ta'riflanadi. Bu ta'riflardagi monopoliyaning «mutlaq huquq» yoki har qanday yoki yakka hukmronlik holati» kabi tavsiflari uning mohiyatini aniq yoritib berolmasligi sababli, uni quyidagicha ta'riflash o'rinli deb hisoblayman: monopoliya — monopol yuqori narxlarni o'rnatish hamda monopol yuqori foyda olish maqsadida tarmoqlar, bozorlar va yaxlit makroiqtisodiyot ustidan hukmronlikni amalga oshiruvchi yirik korxonalar (firma, korporatsiyalar)ning birlashmalari.⁶
«Monopoliya» atamasining kelib chiqishi bozorga oid tushunchalardan (ya'ni, grekcha «monoc» - yagona, bitta va «poleo» - sotaman) tarkib topsada, biroq uning iqtisodiy asoslari aslida ishlab chiqarishga borib taqaladi.
Monopoliyalar vujudga kelishining moddiy asosi ishlab chiqarishning yagona qo’lda to'planishi hisoblanadi.