Iqtisodiyot nazariyasi” fanidan Milliy iqtisodiyot uning tarkibiy tuzilishi va makroiqtisodiy koʻrsatkichlari

2. Yalpi ichki mahsulotning mazmuni, tarkibiy qismlari va harakat shakllari.

Yalpi ichki mahsulot xuddi yalpi milliy mahsulot kabi hisoblanadi, biroq undan xorijiy mamlakatlar bilan hisob-kitoblar qoldig‘iga teng bo‘lgan miqdorga farq qiladi. Ya’ni, YAIM ko‘rsatkichiga mazkur mamlakatning chet ellardagi ishlab chiqarish omillaridan keluvchi tuShumlari (omillar bo‘yicha daromadlari) hamda mazkur mamlakatda xorijiy investorlar tomonidan olingan omillar bo‘yicha daromadlar o‘rtasidagi farqni qo‘shilsa YAMM ko‘rsatkichi hosil bo‘ladi.

YAMM va YAIM o‘rtasidagi farq quyidagilar orqali namoyon bo‘ladi:
YAIM hududiy jihatdan hisoblanadi. Bu, milliy mansubligidan qat’iy nazar, muauyan mamlakat hududida joylashgan korxonalar tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot va ko‘rsatilgan xizmatlarning jami qiymatidir.
YAMM – bu o‘z mamlakati yoki xorijda joylaShuvidan qat’iy nazar, milliy korxonalar tomonidan yaratilgan mahsulot va xizmatlar umumiy hajmining jami qiymati.
YAMM va YAIMning o‘zaro farqini quyidagi chizma orqali yaqqolroq ifodalash mumkin.
Tomonidan ishlab chiqarilgan barcha mahsulotlar yakuniy va oraliq bo’linadi.
Yakuniy mahsulotlar – bu boradigan mahsulotlar yakuniy iste’molhar qanday makroiqtisodiy agent va keyinchalik mahsulotni qayta ishlash yoki qayta sotish uchun mo’ljallanmagan.
Oraliq mahsulotlar – bu etkazib beriladigan mahsulotlar keyingi ishlab chiqarish jarayoniyoki qayta sotish.Oraliq mahsulotlarga xom ashyo, materiallar, yarim tayyor mahsulotlar va boshqalar kiradi.
Foydalanish usuliga qarab, bitta va bir xil mahsulot ham oraliq, ham yakuniy mahsulot bo’lishi mumkin. Masalan, haydovchining shaxsiy mashinada eskirganlarini almashtirish uchun sotib olgan avtomobil shinalari yakuniy mahsulotdir, chunki ular oxirgi iste’molga o’tadi va avtoulov zavodi tomonidan sotib olingan shinalar oraliqdir, chunki ular yangi mashinalarni ishlab chiqarishda qo’llaniladi, bu holda ular yakuniy hisoblanadi. Mahsulot.

YaIMga faqat yakuniy mahsulot tannarxini kiritish mumkin takrorlanmaslikka harakat qiling(juft) veksellar.

Xuddi shu sababga ko’ra, hamma narsa qayta sotishshuningdek kiritilgan emasyaIMda, chunki ularning qiymati oxirgi iste’molchi tomonidan birinchi marta sotib olinayotganda hisobga olingan.
Tovarlar va xizmatlar: tovarlar va xizmatlar evaziga amalga oshirilmaydigan barcha to’lovlar, hisobga olinmaydiyaIM qiymatida. Bunday to’lovlar tarkibiga pul o’tkazmalari va samarasiz (moliyaviy) bitimlar kiradi.
To’lovlarni o’tkazishxususiy va jamoat bo’linadi. Xususiyo’tkazmalar – bu jismoniy shaxslar bir-birlariga qiladigan to’lovlar va sovg’alar (masalan, ota-onalar – bolalar, qarindoshlar – bir-biriga va boshqalar). Davlattransferlar bu ijtimoiy ta’minot tizimidagi uy xo’jaliklariga va subsidiyalar ko’rinishidagi firmalarga to’lanadigan to’lovlar. O’tkazmalar YAIM qiymatiga kiritilmaydi, chunki: ushbu to’lov natijasida hech qanday yangi narsa ishlab chiqarilmaydi (na tovarlar, na xizmatlar) va umumiy daromad faqat qayta taqsimlanadi.
Kimga moliyaviy operatsiyalarfond bozorida qimmatli qog’ozlarni (aktsiyalar va obligatsiyalar) sotib olish va sotishni anglatadi. Qimmatli qog’ozlar, shuningdek tovarlar yoki xizmatlar uchun to’lashlari shart emasligi sababli, ushbu operatsiyalar YaIM qiymatiniishlab chiqarilgan barcha mahsulotlar yakuniy va oraliq bo’linadi. Yakuniy mahsulotlar – bu boradigan mahsulotlar yakuniy iste’molhar qanday makroiqtisodiy agent va keyinchalik mahsulotni qayta ishlash yoki qayta sotish uchun mo’ljallanmagan.
Oraliq mahsulotlar – bu etkazib beriladigan mahsulotlar keyingi ishlab chiqarish jarayoniyoki qayta sotish.Oraliq mahsulotlarga xom ashyo, materiallar, yarim tayyor mahsulotlar va boshqalar kiradi.
Foydalanish usuliga qarab, bitta va bir xil mahsulot ham oraliq, ham yakuniy mahsulot bo’lishi mumkin. Masalan, haydovchining shaxsiy mashinada eskirganlarini almashtirish uchun sotib olgan avtomobil shinalari yakuniy mahsulotdir, chunki ular oxirgi iste’molga o’tadi va avtoulov zavodi tomonidan sotib olingan shinalar oraliqdir, chunki ular yangi mashinalarni ishlab chiqarishda qo’llaniladi, bu holda ular yakuniy hisoblanadi. Mahsulot.
YaIMga faqat yakuniy mahsulot tannarxini kiritish mumkin takrorlanmaslikka harakat qiling(juft) veksellar.⁴
Xuddi shu sababga ko’ra, hamma narsa qayta sotishshuningdek kiritilgan emasyaIMda, chunki ularning qiymati oxirgi iste’molchi tomonidan birinchi marta sotib olinayotganda hisobga olingan.
Tovarlar va xizmatlar: tovarlar va xizmatlar evaziga amalga oshirilmaydigan barcha to’lovlar, hisobga olinmaydiyaIM qiymatida. Bunday to’lovlar tarkibiga pul o’tkazmalari va samarasiz (moliyaviy) bitimlar kiradi.
To’lovlarni o’tkazishxususiy va jamoat bo’linadi. Xususiyo’tkazmalar – bu jismoniy shaxslar bir-birlariga qiladigan to’lovlar va sovg’alar (masalan, ota-onalar – bolalar, qarindoshlar – bir-biriga va boshqalar). Davlattransferlar bu ijtimoiy ta’minot tizimidagi uy xo’jaliklariga va subsidiyalar ko’rinishidagi firmalarga to’lanadigan to’lovlar. O’tkazmalar YAIM qiymatiga kiritilmaydi, chunki: ushbu to’lov natijasida hech qanday yangi narsa ishlab chiqarilmaydi (na tovarlar, na xizmatlar) va umumiy daromad faqat qayta taqsimlanadi.
Kimga moliyaviy operatsiyalarfond bozorida qimmatli qog’ozlarni (aktsiyalar va obligatsiyalar) sotib olish va sotishni anglatadi. Qimmatli qog’ozlar, shuningdek tovarlar yoki xizmatlar uchun to’lashlari shart emasligi sababli, ushbu operatsiyalar YaIM qiymatini o’zgartirmaydi va iqtisodiy agentlar o’rtasida mablag’larni qayta taqsimlash natijasidir. Ammo shuni yodda tutish kerakki, xususiy firmalarning qimmatli qog’ozlari bo’yicha daromadlarni to’lash YaIM narxiga kiritiladi, chunki bu iqtisodiy resurs uchun to’lov hisoblanadi. Omil daromadlari, milliy daromadning bir qismi.
Bir yil uchun: ushbu shartga muvofiq, bir yilda ishlab chiqarilmagan barcha mahsulotlar YaIMni hisoblashda hisobga olinmaydi, chunki ular tegishli yillardagi YaIM qiymatida hisobga olingan.
Iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan (ichki). Bu YaIMni yalpi milliy mahsulotdan (YaMM) farq qiladi. YaIM barcha tayyor mahsulotlar va xizmatlarning umumiy bozor qiymati, ushbu mamlakat hududida qilingan,bu muhim emas – milliy yoki xorijiy ishlab chiqarish omillari yordamida. YaIMni aniqlashda mezon hisoblanadi hududiy omil.
Yalpi ichki mahsulot (yaim)
Yalpi ichki mahsulot (Yalpi milliy mahsulot) – bu iqtisodiyotda (mamlakat ichida) ishlab chiqarilgan barcha tayyor mahsulot va xizmatlarning bir yil uchun jami bozor qiymati.
Ushbu ta’rifning har bir so’zini tahlil qilamiz:
Kümülatif. YaIM – bu ishlab chiqarishning umumiy hajmini, yalpi mahsulot hajmini tavsiflovchi umumlashtirilgan ko’rsatkich.
Bozor. Faqat rasmiy rasmiy bitimlar, ya’ni. Savdo jarayonida qatnashgan va rasmiy ravishda ro’yxatdan o’tganlar. Shuning uchun YaMM tarkibiga quyidagilar kirmaydi:

1. 
   O’z-o’zini ish bilan ta’minlash (kishi o’zi uchun uy quradi, kozok tikadi, kvartirani ta’mirlaydi, usta o’z televizorini yoki mashinasini tuzatadi, sartarosh sochini qiladi);
   
2. 
   Bepul ishlash (qo’shniga panjara o’rnatish uchun do’stona yordam, ta’mirlash ishlarini olib boradigan do’st, aeroportga olib boradigan do’st);
   

v) “soyali iqtisodiyot” tomonidan ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlar narxi.
Maxfiy ravishda ishlabchiqarilgan mahsulotlarni sotish bozor bitimi bo’lsa-da, u rasmiy ro’yxatdan o’tkazilmagan va soliq idoralarida qayd etilmagan. Rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiyotning ushbu “sektori” ni ishlab chiqarish hajmi ishlab chiqarilgan mahsulotning uchdan biridan yarmigacha o’zgaradi. «Soya iqtisodiyoti» deganda rasmiy ro’yxatdan o’tmagan va milliy statistika va soliq xizmatlari tomonidan hisobga olinmaydigan sanoat va faoliyat turlari tushuniladi. Shunday qilib, soyali iqtisodiyot nafaqat noqonuniy faoliyatni (giyohvand moddalar savdosi, yashirin uylar va qimor uylari), balki soliqlarni to’lashdan yashiringan to’liq huquqiy turlarni ham o’z ichiga oladi. Soya iqtisodiyotining ulushini hisoblash uchun to’g’ridan-to’g’ri hisoblash usullari mavjud emas va qoida tariqasida bilvosita usullar qo’llaniladi, masalan rasmiy ravishda sarflangan ortiqcha miqdordagi elektr energiyasini iste’mol qilish va muomaladagi rasmiy pullarni (pul miqdorini) rasmiy muomalalarni bajarish uchun zarur bo’lgan miqdordan ko’proq.
Narxi. YaIM umumiy ishlab chiqarishni pul ko’rinishida o’lchaydi, ya’ni. Qiymat shaklida, chunki aks holda olma terisini palto, avtoulovlar, kompyuterlar, CD-pleerlar, Pepsi-Cola va boshqalar bilan to’ldirib bo’lmaydi. Pul – bu barcha tovarlarning qiymatini o’lchash, har xil turdagi tovarlar va xizmatlar iqtisodiyoti tomonidan ishlab chiqarilgan barcha mahsulotlarning qiymatini baholash, o’lchash imkonini beradi.
Yakuniy. Iqtisodiyot tomonidan ishlab chiqarilgan barcha mahsulotlar yakuniy va oraliq bo’linadi. Yakuniy mahsulot – bu yakuniy iste’molga kiradigan va keyinchalik qayta ishlash yoki qayta sotish uchun mo’ljallanmagan mahsulot. Oraliq mahsulotlar keyingi ishlab chiqarish jarayoniga o’tadi yoki qayta sotiladi. Qoida tariqasida, oraliq mahsulotlar xom ashyo, materiallar, yarim tayyor mahsulotlar va boshqalarni o’z ichiga oladi. Biroq, foydalanish usuliga qarab, bir xil mahsulot ham oraliq mahsulot, ham yakuniy mahsulot bo’lishi mumkin. Masalan, uy bekasining borsch uchun sotib olgan go’shti yakuniy mahsulotdir, chunki u oxirgi iste’molga kirdi va McDonald’s restorani tomonidan sotib olingan go’sht oraliq bo’ladi, chunki u qayta ishlanib, pishloqga solib qo’yiladi, bu esa yakuniy bo’ladi. Mahsulot. Barcha sotuvlar (ikkinchi darajali buyumlarni sotish) ham YaIMga qo’shilmaydi, chunki ularning qiymati oxirgi iste’molchi tomonidan birinchi marta sotibolinayotganda hisobga olingan.
Ikki marta hisobga olinmaslik uchun faqatgina yakuniy mahsulotning qiymati YaIMga kiritilgan. Gap shundaki, masalan, mashinaning narxi po’latdan yasalgan temirning narxini o’z ichiga oladi; prokat olinadigan po’lat; mashina ijarasi. Shuning uchun tayyor mahsulot tannarxini hisoblash qo’shilgan qiymat bo’yicha amalga oshiriladi. Buni misol sifatida ko’rib chiqing. Aytaylik, dehqon donni o’stirib, uni tegirmonda 5 dollarga sotdi, donni unga aylantirdi. U unni nonga 8 dollarga sotdi, u xamirdan un va non yopdi. Nonvoy nonvoyxonaga 17 dollarga, nonni xaridorga 25 dollarga sotgan. Tegirmon uchun don, novvoy uchun un, novvoy uchun xamir ovqatlar – bu oraliq mahsulotlar, nonvoyxonani xaridorga sotadigan non esa yakuniy mahsulotdir.
Qo’shilgan qiymat
Don $ 5 $ 0 $ 5
Un $ 8 $ 5 $ 3
Xamir $ 17 $ 8 $ 9
Non 25 $ 17 $ 8

Jami: 55 $ 30 $ 25

Birinchi ustunda barcha sotuvlar qiymati (barcha iqtisodiy agentlarni sotishdan tushgan tushum) 55 dollarga teng (jami mahsulot). Ikkinchisida – oraliq mahsulotlarning narxi ($ 30), uchinchisida – qo’shilgan qiymat miqdori ($ 25). Shunday qilib, qo’shilgan qiymat har bir ishlab chiqaruvchining (firmaning) umumiy mahsulot hajmiga qo’shgan hissasini anglatadi. Qo’shilgan qiymat miqdori ($ 25) yakuniy mahsulot qiymatiga teng, ya’ni. Oxirgi foydalanuvchi tomonidan to’langan miqdor ($ 25). Shu sababli, qayta hisob-kitob qilinmasligi uchun faqat yakuniy mahsulot qiymatiga qo’shilgan qiymat Yalpi milliy mahsulotga kiritiladi. Qo’shilgan qiymat – bu sotishdan tushgan umumiy daromad va oraliq mahsulotlarning narxi o’rtasidagi farq (ya’ni har bir ishlab chiqaruvchi (firma) boshqa firmalar tomonidan sotib olinadigan xom ashyo va materiallar qiymati). Bizning misolimizda: 55 – 30 \u003d 25 ($). Bundan tashqari, kompaniyaning barcha ichki xarajatlari (ish haqini to’lash, amortizatsiya, kapital ijaraga berish va hk), shuningdek kompaniyaning foydasi qo’shilgan qiymatga kiritilgan.⁵
Tovarlar va xizmatlar. Mahsulot yoki xizmat bo’lmagan barcha narsalar YaIMga kiritilmaydi. Tovarlar va xizmatlar evaziga amalga oshirilmaydigan to’lovlar YaIM qiymatida hisobga olinmaydi. Bunday to’lovlar tarkibiga pul o’tkazmalari samarasiz hisoblanadi.