“iqtisodiyot nazariyasi” fanidan

5. Maksimal va minimal narxlar, «qora bozor»ni vujudgakelishi
Tovarning maksimal va minimal bahosi. Ba'zi vaqtlarda bozor narxi davlat P~ tomonidan o‘rnatiladi. Narx maksimal deyiladi, agar o‘rnatilgan narx muvozanat narxdan kichik bo‘lsa P~ P P~ e Pe ( - muvozanat narx) va narxni maksimal narx dan yuqori belgilash ta'qiqlansa. Maksimal narx ba'zi bir mahsulotlarga aholini ushbu mahsulot bilan ma'lum darajada ta'minlash maqsadida davlat tomonidan o‘rnatiladi.

Talab va taklif nazariyasiga ko‘ra, maksimal narxning o‘rnatilishi mahsulot
tanqisligiga olib keladi. Tovar tanqisligini davlat o‘z zahirasidan mahsulotni bozorga
Q D Q chiqarish yo‘li bilan yechadi, ya'ni o‘z zahirasidagi S miqdorda mahsulot chiqarib talab va taklifni tenglashtiradi.
P~ Agar sotuvchilarga tovarni maksimal narx dan yuqori narxda sotishga ruxsat Q S bo‘lmasa, taklif miqdor bilan chegaralangani uchun, norasmiy bozor (xufiyona ED bozor) vujudga keladi (rasmda bu nuqta orqali ifodalangan va bu bozorda tovar P P н н norasmiy bozor narxi da sotiladi; muvozanat narxdan ancha yuqori bo‘lishi mumkin).
P Mahsulotning narxi minimal narx deyiladi, agar minimal narx muvozanat narxdan
PPP katta bo‘lsa, e (Ре -muvozanat narx) (2.17-rasm) va narx ni pasaytirish mumkin bo‘lmasa.

Bunday minimal narx davlat tomonidan, ushbu mahsulotni ishlab
chiqaruvchilarni himoya qilish uchun o‘rnatiladi. Minimal narxning o‘rnatilishi,
ortiqcha mahsulotning vujudga kelishiga olib keladi yoki mahsulotlar sotilmasdan
omborlarda to‘planib qolishiga olib keladi. Bu vaziyat 3.17-rasmdagi grafikda
Q S Q keltirilgan, ortiqcha mahsulot ha D jmi ga teng. Agar davlat mahsulotni minimal narxdan past narxda sotishga ruxsat bermasa, bu yerda ham norasmiy bozor vujudga E ' keladi. Grafikdagi nuqta ortiqcha mahsulotni norasmiy ravishda muvozanat Pн narxdan past narxda ( narxda) sotilishi mumkin bo‘lgan vaziyatni ko‘rsatadi. Shunday qilib, talab va taklif modeli orqali bozor narxlarini o‘zgartirishning oqibatlarini chuqur tahlil qilish mumkin.


XULOSA

Bozor mexanizmi — bu iqtisodiy faollikni ta’minlovchi barcha vositalar majmuasi bo'lib, bular iqtisodiyot ishtirokchilarining yaxshi ishlashini rag'batlantiradi va hatto ularni bunga iqtisodiy jihatdan majburlaydi. Bu mexanizm asosida mehnat motivatsiyasi, iqtisodiy manfaatlarni yuzaga chiqarish yotadi. Uni iqtisodiyotni harakatga keltiruvchi ichki kuch, deb aytish mumkin.Bozor mexanizmining asosiy vositasi narx bo'lib, u bozordan kelgan signal vazifasini o'taydi, narxning o'zgarishiga qarab nima ish qilish zarurligi aniqlanadi, shunga binoan resurslar taqsimlanib, ishlab chiqarish yuz beradi. Narx vositasida talab va taklif tenglashib, bozor muvozanati hosil bo'ladi, bunda tovarlar sotilib xarajatlar qoplanadi, foyda ko'riladi, iste’molchilar talabi qondiriladi. Bozor mexanizmi ish bergan joyda bozor layoqatli bo'ladi, ya’ni ishlab chiqarishning o'sishiga stimul beriladi. U layoqatsiz holatga ham tushib turadi.Bozor mexanizmida foydaga intilish, degan narsa bor. Yaxshi foyda ko'rish uchun sifatli tovarlarni ko'plab ishlab chiqargan holda ularning xarajatlarini kamaytirish zarur boiadi. Foydaga intilish mehnat unumdorligini oshiradi, chunki shu yoi bilan iqtisodiy samaradorlikka erishiladi. Raqobat bozor mexanizmining yetakchi vositasi sifatida iqtisodiyot ishtirokchilarini faollikka undaydi, chunki faqat shu yoi bilan kurashda yutib chiqish mumkin. Narx bilan raqobatlashuv xarajatlarni kamaytirishga, sifat bilan raqobatlashuv yangi, nafliligi yuqori tovarlarni chiqarishga olib keladi. Ish joyi uchun raqobat kishilarni o‘z bilimi, malaka va ish mahoratini doimo oshirib borishga undaydi, ishlab turgan joyini qadrlash, bu yerdagi ish sifati va mehnat unumdorligini oshirib borishiga rag'bat beradi. Raqobat iqtisodiy tanlovga kuch berib, uquvsiz va ishyoqmaslarni bankrot holiga tushirib biznesdan siqib chiqaradi, biznesni haqiqiy ishbilarmon, yangilikka moyil boiganlar qoiiga beradi. Bozor mexanizmining kuchi uning iqtisodiy samaradorlikni ta’minlay olishidadir. Bu mexanizm boshqa mexanizmlardan afzal bo'lganidan jadal iqtisodiy o‘sishni ta’minlaydi. Bunga erishilgan yutuqlarni ishlab chiqaruvchilar bilan iste’molchilar o‘rtasida oqilona taqsimlaydi.