Iqtisodiyot va menejment” kafedrasi “Global iqtisodiy rivojlanish” fanidan kurs ishi mavzu

4. Jahon iqtisodiyoti glaballashuvi sharoitda savdo

raqobatining kuchayishi

Globallashuvning ijobiy oqibatlaridan biri raqobatning kuchayishi tufayli tovarlar va xizmatlar sifatining yaxshilanishi hisoblanadi. Mijozlarga xizmat ko'rsatish darajasi, ishlab chiqarish jarayoni tovarlar va xizmatlar sifatining yaxshilanishiga olib keladi. Mahalliy kompaniyalar xorijiy raqobatni engib o'tishlari kerakligi sababli, ular bozorda tirik qolish uchun iste'molchilar talabini yaxshiroq qondirish uchun o'zlarining standartlari va sifat darajasini ko'tarishlari kerak. Bundan tashqari, global brend yangi mamlakatga kirganda, u o'zini eng yaxshi tomondan ko'rsatishga harakat qiladi, bu esa unga mos kelishi kerak. Bu bozorda raqobatni va "tabiiy tanlov" holatini yanada kuchaytiradi.

Aholini ish bilan ta'minlash.
Globallashuv sharoitida rivojlanayotgan davlatlardagi xalqaro kompaniyalar normal sharoitlarda chet el ishchilarini jalb qilish imkoniyatiga ega. Ammo buni ijobiy va salbiy sifatida qabul qilish mumkin, bu siz boshlashni istagan nuqtai nazarga bog'liq. Bu yangi bozorlarga sarmoya kiritish va ularda mavjud iste'dodlarni aniqlash imkoniyatini beradi. Rivojlanayotgan mamlakatlar ko'pincha kapital etishmasligi kabi muammolarga duch keladilar, bu milliy kompaniyalarning o'sishiga va natijada aholini ish bilan ta'minlashga to'sqinlik qiladi. Bunday holda, globallashuv rivojlanayotgan mamlakatlarda odamlarga foydali ish bilan ta'minlash imkoniyatini beradi. Ammo salbiy tomoni shundaki, rivojlangan mamlakatlar aholisiushbu jarayon tufayli rivojlanayotgan mamlakatlarning ishchilariga ish joylarini yo'qotganlar, hamma ham bunga ijobiy munosabat bildirmaydi, chunki kam rivojlangan mamlakatlarning aholisi yuqori ish haqi evaziga ishlamaydi va kam ish haqi evaziga ishlashga tayyor. Ikkala tomon ham buni bilishadi, shuning uchun bu ikkalasi ham. jahon iqtisodiyotining globallashuvida ijobiy va salbiy omil. Garchi muallif bu jarayonni salbiydan ko'ra ijobiyroq deb hisoblasa-da, xalqaro kompaniyalar o'z filiallarini kengaytirish uchun boshqa mamlakatlarda ochganligi sababli, mahalliy ishchilarni yollash milliy ishchi kuchini tashish uchun ancha arzonga tushadi .
Iqtisodiy nuqtai nazardan globalizatsiya faqat ijobiy tomonlarga ega. Shu tufayli korxonalarni kengaytirish va o'z mahsulotlarini nafaqat ichki bozorda tarqatish jarayoni ancha osonlashdi, bundan tashqari tariflar pasaytirildi, bu esa xalqaro savdoni yanada faollashtirishga imkon beradi. Texnologiyani takomillashtirish bilan, axborot va eng yangi texnologiyalar tez va erkin tarqalishi mumkin. Xuddi shu narsa investitsiyalarga ham tegishli, endi sarmoyadorlar uchun nafaqat milliy korxonalarga, balki katta potentsialga ega xorijiy korxonalarga ham sarmoya kiritish ancha osonlashdi . Umumiy ta'lim darajasi globallashuv talablari tufayli oshadi.
Aloqa texnologiyalari dunyoni kichikroq qiladi. Shu sababli, odamlar ko'proq ma'lumot olishga majbur bo'lmoqdalar, har bir mamlakatda ta'lim bilan bog'liq qiyinchiliklar mavjud. Ushbu ehtiyojga javoban, korporatsiyalar o'zlarining xodimlarining bilimlarini oshirish va chet el vakillari bilan teng asosda muzokara olib borishlari uchun ularning bilimlarini oshirish uchun birgalikda ishlashga majbur bo'lmoqdalar. Bu o'zini faoliyatning turli sohalarida namoyon etadi va globallashuv jarayonida kompaniyalarga eng yaxshi ta'sir ko'rsatadi. Bugungi kunda rivojlangan kompaniyalarning xodimlari yangi tajriba yoki har qanday kurslarni o'tkazish, malaka oshirish va yangi tajriba orttirish uchun boshqa qit'aga sayohat qilishlari mumkin. Agar qiziq bo'lsa, siz boshqa mamlakatlarda o'qitiladigan fanlar bo'yicha ixtisoslikni olishingiz va ushbu bilimlarni o'z davlatingizda tarqatishingiz mumkin. Amerikalik menejerlar Yaponiyaga ommaviy ishlab chiqarishning ilg'or tajribalarini o'rganish uchun borib, ushbu bilimlarni o'zlarining ishlab chiqarish bo'linmalariga qo'shganliklari bunga yaxshi misoldir.
Globallashuv odamlarga ma'lumot olishni osonlashtiradi va sayyoramizning har bir aholisi uchun yangi, qiziqarli va mavjud bo'lgan ma'lumotlarning ko'payishiga yordam beradi. Internet kabi aloqa texnologiyalari hozir sayyoramizning deyarli hamma qismida mavjud. Bundan kelib chiqadiki, jamiyatning barcha darajalaridagi odamlar tobora ko'proq ma'lumot olishadi. Endilikda kompaniyalar ushbu texnologiyalarni boshqa kompaniyalar yoki iste'molchilar bilan bog'lanish uchun ishlatishlari mumkin va ular o'zlarining mahsulotlarini bunday texnologiyalar paydo bo'lishigacha iloji boricha kengroq reklama qilishlari va namoyish etishlari mumkin. Ma'lumotlarga kirish va oson tarqatish dunyoni kichraytiradi.
Globallashuv dunyoni yaqinlashtiradi, bu esa mamlakatlar o'rtasidagi hamkorlikni ijobiy rivojlantiradi. Mamlakatlar bir-biri bilan ko'proq aloqa o'rnatishni boshladilar. Ular, shuningdek , tovarlar va xizmatlarni import va eksport qilishda bir-biriga " Globallashuv dunyoni yaqinlashtiradi, bu esa mamlakatlar o'rtasidagi hamkorlikni ijobiy rivojlantiradi. Mamlakatlar bir-biri bilan ko'proq aloqa o'rnatishni boshladilar. Ular, shuningdek , tovarlar va xizmatlarni import va eksport qilishda bir-biriga suyanishga odatlanib qolganligi sababli, o'zaro bog'liqlik darajasiga ko'tarildi . Bu o'sib borayotgan o'zaro bog'liqlik va xabardorlikning oshishi bilan bir qatorda urush ehtimoli kamaymoqda. Bunday hamkorlik shuningdek xalqaro darajadagi foydali raqobatni vujudga keltiradi , unda xalqaro kompaniyalar o'zlarining xorijiy raqobatchilaridan past bo'lmagan mahsulotlarni yaratishlari kerak.
"Iqtisodiyotda qo'llaniladigan raqobat tushunchasi kapitalistik jamiyatda kapitalistlarning ko'proq foyda olish, bozorlarni, xomashyo manbalarini egallash va shu kabilar uchun o'zaro kurashishini bildiradi. Raqobat ham sog'lom, ham nosog'lom ko'rinishda bo'lishi mumkin. Shu o'rinda biz sog'lom raqobat xususida fikr yuritamiz.
Ma'lumki, davlatning asosiy boyligi, bu — fuqarolar. Mamlakatning dunyo hamjamiyatidagi o'rni xalqning hayot darajasiga bog'liq. Farovonlikni ta'minlashda esa tadbirkorlik, tijorat, ishlab chiqarishning alohida o'rni bor. Ularning har jihatdan rivojlanishida esa sog'lom raqobat katta rol o'ynaydi. Deylik, ishlab chiqarishning biror turida kimdir o'z mahsulotini tayyorlab bozorga olib chiqdi va unga talab yuqoriladi. Demakki, taklifda ham o'zgarish bo'ladi. Shu paytda bu turdagi tovarlarni boshqa birov ham bozorga olib chiqsa, birinchisi sifat va narxga kattaroq e'tibor qaratishga tushadi. Natijada iste'molchining tanlash imkoniyati ko'payadi. Bu esa, o'z navbatida, to'kin-sochinlikka, farovonlikka yo'l ochadi.
Odamlarning hayot darajasi davlatning dunyodagi pog'onasini belgilaydi. Mablag' kelish sabab va vositasi — ish, faoliyat, harakat... Mamlakatda bo'sh ish o'rinlarining kamligi ishsizlarning ko'payishiga olib keladi. Bu esa iqtisodiyotga zarar. Davlat aytilayotgan masalada oqibatga emas, sababga e'tibor berishi kerak. Buning uchun tadbirkorning oldidagi sun'iy to'siqlarni bartaraf etmoq lozim. Nega aynan tadbirkorni aytyapmiz?! Chunki ular nomi bilan tadbirkor, ya'ni tadbirli kishilar. Ular ma'lum maqsadlarni ko'zlab zararga kirmaslikka harakat qilishadi va o'z sohasida ko'pgina texnologiyalar, qurilmalar — yangiliklar ishlab chiqishadi. Natijada taraqqiyot yuz beradi. Ular qo'l ostidagilarni rozi qilmasa, ko'zlangan maqsadga erishib bo'lmasligini bilishadi. Shunday ekan, rivojlanish uchun sanab o'tilgan sohlarga e'tibor berish zarur."
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “Raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni yanada kengaytirish chora-tadbirlari to'g'risida”gi qaroriga ko'ra, 2024 yil 1 yanvarga qadar import bojxona boji “nol” stavkada qo'llaniladigan ayrim turdagi xomashyo va yarim tayyor mahsulotlar tasdiqlangan. Bu kabi huquqiy hujjatlar ancha yengilliklarga sabab bo'lsa ajabmas. Sog'lom raqobatning va taraqqiyotning kushandasi, bu — monopoliya. “Monopoliya” yunoncha so'z bo'lib, mono — tanho, poleo — sotaman degan ma'noni bildiradi. Bu iqtisodiyotning bir sohasida tanho hukmronlik qilish deganidir. Bunday bozorlarda yagona sotuvchi o'z tovari bilan faoliyat ko'rsatadi, boshqa tarmoqlarda bunday tovarning o'rinbosari bo'lmaydi. Monopoliya o'z tabiatiga ko'ra ishlab chiqarishda turg'unlik paydo qiladi, chunki monopol mavqega tayanib, sarflarni kamaytirmay foyda ko'rishi, raqobatning yo'qligi yoki zaifligidan foydalanib bozorga o'z izmini o'tkazishi mumkin. Ma'lumki, motor ixtiro qilinishidan oldin kemalar yelkanlariga urilgan shamol vositasida harakatlangan. Muqoyasa qilsak, sog'lom raqobat xuddi o'sha shamol kabiki, uning ta'sirida ko'zlangan manzilga tezroq yetib boriladi. Shuning uchun ham davlat sog'lom raqobatni rivojlantirish va monopoliyani bartaraf etish ustida izlanishi kerak.
Mamlakatimizda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning “O'zbekiston Respublikasi Monopoliyaga qarshi kurashish qo'mitasi faoliyatini tashkil etish to'g'risida”gi qaroriga muvofiq, bugungi kunda mazkur qo'mita faoliyat olib bormoqda.
Monopoliyaga qarshi kurashish, sog'lom raqobat va ishbilarmonlar oldidagi sun'iy to'siqlarni bartaraf etishning foydalaridan biri shuki, tadbirkorlarning o'z tovarlarini, ya'ni milliy mahsulotlarimizni chetga eksport qilish imkoniyati oshadi. Jahon bozorlarida “Made in China”, “Made in India”, “Made in Russia” degan yozuvlar qatorida “O'zbekistonda ishlab chiqarilgan” jumlasini ham ko'p-ko'p uchratib tursak, o'ylaymanki, o'zgacha quvonch his etamiz. Eksport esa davlat iqtisodiyotiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi.
XULOSA
Bugungi kunda mamlakatning jahon savdosida faol ishtiroki muhim afzalliklarga ega: bu mamlakatda mavjud resurslardan yanada samarali foydalanish, ilm-fan va texnikaning jahon yutuqlariga qo'shilish, qisqa vaqt ichida o'z iqtisodiyotini tarkibiy qayta qurish, shuningdek, aholining ehtiyojlarini to'liq va har tomonlama qondirish imkonini beradi. Dunyoning hech bir mamlakati xalqaro savdoda ishtirok etmasdan iqtisodni yaratishga muvaffaq bo'lmaydi. Sarhisob qilar ekanmiz, xalqaro savdo hajmi jadal o'sib borayotgani, unda tayyor mahsulotlar ulushi tobora ortib borayotganini aytish mumkin.
Geografik va tovar sifatida xalqaro savdoning tarkibi doimo o'zgarib, hozirgi vaqtda ikkita element tizimini ifodalaydi: asosan bir-biri bilan savdo qiluvchi rivojlangan mamlakatlar va rivojlangan mamlakatlarga o'z mahsulotlarini yetkazib beradigan rivojlanayotgan mamlakatlar. Katta energiya resurslari, yuqori malakali mehnat resurslari bilan ishlaydigan deyarli 150 million aholiga ega bo'lgan Rossiya, tovarlar, xizmatlar va kapital uchun katta bozor hisoblanadi. Biroq, tashqi iqtisodiy sohada ushbu salohiyatni amalga oshirish darajasi juda kichik. 1995 - yilda jahonning eksportidagi Rossiyaning ulushi 1,5% ni, importda esa 1% dan kamni tashkil etdi.
Xalqaro savdo xalqaro iqtisodiy munosabatlarning asosiy tarkibiy qismidir, chunki u mehnatni taqsimlash asosida paydo bo'lgan turli mamlakatlarning tovar ishlab chiqaruvchilari o'rtasidagi aloqa shaklidir. Har bir mamlakat eng katta afzalliklarga ega bo'lgan ishlab chiqarishga ixtisoslashgan va ishlab chiqarish foydali bo'lmagan mahsulotlarni import qilishga intiladi.
Zamonaviy sharoitda yarim tayyor mahsulotlar almashinuvi katta ahamiyatga ega. Vaqt o'tishi bilan global tovar bozorining tabiati o'zgarganligini xulosa qilish mumkin. Hozir dinamikada xalqaro savdoda tayyor mahsulot ulushining o'sishi kuzatilmoqda. Jahon savdosining tuzilishi, ham geografik, ham tovar o'zgaruvchan bo'lib, hozirgi vaqtda ikkita element tizimini ifodalaydi: asosan bir-biri bilan savdo qiluvchi rivojlangan mamlakatlar va o'z mahsulotlarini rivojlangan mamlakatlarga yetkazib beradigan rivojlanayotgan mamlakatlar.