Iqtisodiyot va menejment

Eksport	100,0	100,0	100,0	124,6
130,3
Paxta tolasi	22,4	19,8	18,1	110,4		118,5
Oziq-ovqat	3,5	2,7	3,8	96,6		183,0
Kimyo mahsulotlari	3,0	3,1	4,7	129,2		200,3
Energetika mahsulotlari	8,1	9,8	12,4	149,8		165,1
Qora va rangli metallar	6,4	6,4	8,6	125,5		174,4
Mashina va uskunalar	3,9	5,9	7,4	187,4		163,8
Xizmatlar	15,9	14,4	11,8	112,6		107,2
Boshqalar	36,8	37,9	33,2	128,4		114,0
Import	100,0	100,0	100,0	109,3		128,7
Oziq-ovqat	12,5	9,9	6,8	86,5		88,9
Kimyo maxsulotlari	15,1	12,8	12,5	92,6		125,7
Energetika mahsulotlari	1,3	2,7	2,1	228,0		101,6
Qora va rangli metallar	8,0	7,9	10,3	108,8		167,1
Mashina va uskunalar	41,4	44,4	46,0	117,1		133,3
Xizmatlar	10,6	10,2	11,1	105,0		141,2
Boshqalar	11,1	12,1	11,2	119,3		118,2

Mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalardagi ishtirokini ifodalovchi bir qator ko‘rsatkichlar ham mavjud. Masalan, tarmoq ishlab chiqarishining xalqaro ixtisoslaShuvi darajasi ko‘rsatkichlari sifatida taqqoslama eksport ixtisoslaShuvi koeffitsienti (TEIK) hamda tarmoq ishlab chiqarishidagi eksport bo‘yicha kvotadan foydalanish mumkin. TEIK quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

,

bu erda:

E_o – mamlakat eksportida tovar (tarmoq tovarlari yig‘indisi)ning solishtirma salmog‘i;

E_m – jahon eksportidagi Shu turdagi tovarlarning solishtirma salmog‘i.

Agar nisbat birdan katta bo‘lsa, bu tarmoq yoki tovarni xalqaro jihatdan ixtisoslashgan tarmoq yoki tovarlarga kiritish mumkin va aksincha.

Eksport bo‘yicha kvota milliy sanoatning tashqi bozor uchun ochiqlik darajasini ifodalaydi:

,

bu erda: E – eksport qiymati.

Eksport buyicha kvotaning ko‘payishi ham mamlakatning xalqaro mehnat taqsimotidagi ishtirokining, ham mahsulot raqobatbardoshligining o‘sib borishidan darak beradi.

Mamlakatdagi aholi jon boshiga to‘g‘ri keluvchi eksport hajmi uning iqtisodiyotining «ochiqligi» darajasini ifodalaydi. Eksport salohiyati (eksport imkoniyatlari) – bu mazkur mamlakat tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotning o‘z iqtisodiyoti manfaatlariga putur etkazmagan holda jahon bozorida sotishi mumkin bo‘lgan qismi.

Tovarlar eksporti va importi summasi tashqi savdo aylanmasi yoki tashqi tovar aylanmasini tashkil etadi. Qandaydir mamlakat ishlab chiqaruvchi mamlakatdan tovarni o‘z iste’moli uchun emas, balki uchinchi mamlakatga qayta sotish uchun olgan taqdirda reeksport ro‘y beradi. Reeksport bilan reimport uzviy bog‘liq. Reimport iste’molchi mamlakatdan reeksport tovarni sotib olishni bildiradi.

O‘zbekistonda tashqi savdo aylanmasi va uning tarkibi quyidagi ma’lumotlar bilan tavsiflanadi (2-jadval).

2-jadval. O‘zbekistonda tashqi savdo aylanmasi va uning tarkibi,
foiz hisobida.¹

Ko‘rsatkichlar	2000 yil	2002 yil	2003 yil	2004 yil
Tashqi savdo aylanmasi	100,0	100,0	100,0	100,0
Eksport	52,5	52,4	55,7	56,0
Import	47,5	47,6	44,3	44,0
Eksport – jami	100,0	100,0	100,0	100,0
Shu jumladan:
Tovarlar	86,3	84,1	85,6	88,2
Xizmatlar	13,7	15,9	14,4	11,8
Import – jami:	100,0	100,0	100,0	100,0
Shu jumladan:
Tovarlar	91,5	89,4	89,8	88,9
Xizmatlar	8,5	10,6	10,2	11,1

Jadvaldan ko‘rinadiki, keyingi yillarda respublikamiz tashqi savdo aylanmasida eksportning hissasi oshib bormoqda. Jumladan, 2004 yilda ham mahsulot eksporti bo‘yicha sezilarli natijalar qo‘lga kiritildi – uning hajmi 30 foizga oshdi. Shu bilan birga, eksport tarkibi sifat jihatidan o‘zgarib bormoqda. Tayyor mahsulotlarning eksportdagi ulushi 52 foizga o‘sdi. Tashqi savdo aylanmasida jami 1 milliard AQSH dollaridan ortiq miqdordagi ijobiy saldoga erishildi.¹²⁰

Eksport va importning harakatida ham multiplikatsiya samarasi mavjud bo‘lib, bu omilni hisobga olish o‘ta muhim ahamiyat kasb etadi. Bu borada taniqli iqtisodchi olimlardan J.Keyns, R.Kan, F.Maxlup, P.Samuelson va boshqalar tashqi savdo multiplikatori to‘g‘risidagi nazariy asoslarni yaratishda katta hissa qo‘shdilar.

Eksport multiplikatori ham investitsiyalar multiplikatori singari iste’mol sohasidagi ichki jarayonlar bilan bog‘liq bo‘lib, iste’mol yoki jamg‘armaga so‘nggi qo‘shilgan moyillik ko‘rsatkichlari orqali aniqlanadi:

,

bu erda:

M_x – eksport multiplikatori koeffitsienti;

MRS – jamg‘armaga so‘nggi qo‘shilgan moyillik;

MRC – iste’molga so‘nggi qo‘shilgan moyillik.

Eksport hajmining oshishini yalpi milliy ishlab chiqarish hajmiga ta’sirini quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:
,

bu erda:

M_r – multiplikator;

∆X – eksport hajmining o‘sishi.

Biroq, xalqaro savdo faqat eksportdan iborat bo‘lmay, balki o‘z ichiga importni ham oladi. Agar eksportdan olingan daromadning bir qismi importga sarflansa, u holda mamlakatning ichki xarid qobiliyati pasayadi. Import jamg‘arma singari boy berilgan imkoniyat sifatida amal qiladi, Shuning uchun u matematik ifodalarda manfiy ishora bilan qo‘llaniladi. Importni jamg‘arish funksiyasiga o‘xshagan holda tahlil qilish mumkin. Buning uchun importga so‘nggi qo‘shilgan moyillik tushunchasini kiritib olamiz. Bu moyillik import hajmi o‘zgarishining daromad o‘zgarishiga nisbati orqali ifodalanishi mumkin. Natijada import multiplikatori formulasi quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:

,

bu erda:

MRM – importga so‘nggi qo‘shilgan moyillik.

Importni hisobga olgan holda eksport hajmi o‘zgarishining yalpi milliy ishlab chiqarish hajmiga ta’sirini quyidagicha ifodalash mumkin:

.

Tashqi savdo multiplikatori cheksiz harakatda bo‘lmaydi. Import tovarlarni iste’mol qilishga so‘nggi qo‘shilgan moyillikning qiymati birdan kam bo‘lganligi sababli navbatdagi qo‘shimcha o‘sishlar miqdori muntazam qisqarib, multiplikatsiya jarayoni sekin-asta so‘nib boradi.

Xalqaro savdo bir qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega:

1. Iqtisodiy resurslarning harakatchanligi mamlakatlar o‘rtasida, mamlakat ichidagiga qaraganda ancha past bo‘ladi. Masalan, ishchilar mamlakat ichida viloyatdan viloyatga, hududdan hududga erkin o‘tishi mumkin. Mamlakatlar o‘rtasidagi til va madaniy to‘siqlardan tashqari yana immigratsion qonunlar ishchi kuchining mamlakatlar o‘rtasidagi migratsiyasiga qattiq cheklashlar qo‘yadi. Soliq qonunchiligidagi, davlat tomonidan tartibga solishning boshqa tadbirlaridagi farqlar va boshqa qator muassasaviy to‘siqlar real kapitalning milliy chegara orqali migratsiyasini cheklaydi.

2. Har bir mamlakat har xil valyutadan foydalanadi. Bu mamlakatlar o‘rtasida xalqaro savdoni amalga oshirishda muayyan qiyinchiliklar tug‘diradi.

3. Xalqaro savdo siyosiy aralaShuv va nazoratga mahkum bo‘lib, bu ichki savdoga nisbatan qo‘llaniladigan tadbirlardan tavsifi va darajasi bo‘yicha sezilarli farqlanadi.

Xalqaro savdoning tarkibiy tuzilishi ishlab chiqarish asosiy omillarining turli mamlakatlar o‘rtasida joylaShuvi hamda jahon ishlab chiqarishi tuzilmasiga bog‘liq. Agar bundan bir asr muqaddam xalqaro savdoda ustun ravishda xom ashyo, materiallar, oziq-ovqat va engil sanoat mahsulotlari ayirboshlangan bo‘lsa, bugungi kunga kelib sanoat tovarlari, ayniqsa mashina va asbob-uskunalarning salmog‘i sezilarli darajada o‘sdi. Intellektual tovarlar va xizmatlarning ulushi ham keskin ravishda oshib, umumiy savdo aylanmasining 10%ga qadar etdi. Shuningdek, xalqaro savdoni tashkil etish shakllari ham takomillashib bormoqda. An’anaviy ko‘rinishdagi tovar birjalari, auksionlar, savdo-sanoat yarmarkalari, savdo ko‘rgazmalari bilan bir qatorda ikki tomonlama bitimlarning quyidagi shakllari ham keng qo‘llanmoqda:

1) barter – tovarlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri, pul ishtirokisiz bir-biriga ayirboshlash. Barterda pul ishtirok etmasada, tovarlarning qiymatini bir-biriga taqqoslash uchun pulning qiymat o‘lchovi vazifasi orqali baholab olinadi;

2) eksport qiluvchilar tomonidan etkazib berilgan tovarlar qiymatining bir qismiga import tovarlarni xarid qilish;

3) texnikaning yangi modellarini sotishda eskirgan modellarni sotib olish;

4) import qilingan asbob-uskunalar qism va detallarini importga sotuvchi mamlakat tomonidan butlab berish;

5) kompensatsion bitimlari. Mazkur bitimlar shartiga ko‘ra, texnologik asbob-uskunalar etkazib beruvchi tomonlarning biri taqdim etgan kredit (moliyaviy, tovar ko‘rinishidagi) bo‘yicha to‘lovlar ana Shu asbob-uskunalarda tayyorlangan tayyor mahsulotlarni etkazib berish orqali amalga oshiriladi;

6) bir mamlakatda undirilgan xom ashyoni boshqa bir mamlakat ishlab chiqarish quvvatlari yordamida qayta ishlashda ushbu qayta ishlash va tashib berish xizmatlarini qo‘shimcha xom ashyo etkazib berish orqali to‘lash;

7) kliring operatsiyalari, Ya’ni o‘zaro talab va majburiyatlarni hisobga olish orqali naqd pulsiz hisoblaShuv.

Ikki tomonlama savdo tamoyilida amalga oshiriluvchi xalqaro operatsiyalar barcha hajmida barter bitimlari 4%, ikki tomonlama xarid – 55%, kompensatsion bitimlar – 9%, kliring operatsiyalari 8%ni tashkil etadi.

Xalqaro savdoda ishtirok etish har bir mamlakat uchun milliy ishlab chiqaruvchilarni tashqi raqobatdan himoya qilish vazifasini dolzarb qilib qo‘yadi. Bu vazifa mamlakatlarning savdo siyosati orqali amalga oshadi. Jahon amaliyotida bu siyosatning proteksionizm (tashqi ta’sirdan himoyalash) va fritrederlik (savdoga to‘liq erkinlik berish) kabi shakllari keng tarqalgan.

Proteksionizmning klassik va zamonaviy ko‘rinishlari farqlanadi. Klassik yoki qattiq proteksionizm siyosatining nazariy asosini merkantilizm tashkil etib, uning asosiy belgilari quyidagilardan iborat:

- tovarlar importini cheklash;

- eksportni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash;

- chetdan keluvchi tovarlarga Yuqori boj to‘lovlari o‘rnatish orqali milliy ishlab chiqarishni himoyalash;

- tovarlarning ma’lum turlari bilan savdo qilishga davlat monopoliyasining o‘rnatilishi va h.k.