Iqtisodiyotda information-kommunikatsion texnologiyalarning infratuzilmasi Mundarija: Kirish

1-rasm. Kompyuter tizimining komponentlari

Kompyuter dasturlari.Kompyuter dasturlarining muhim vazifalaridan biri kompyuter qurilmalari ishini yo’llantirish xisoblanadi. Kompyuter dasturi - kompyuter instruktsiyalarining ketma-ketligi. Dasturlarning ikki asosiy xili mavjud:

• 
  tizim dastulari;
  
• 
  amaliy dasturlar.
  

Tizim dasturlari kompyuter qurilmalarining va boshka dasturlarning funktsiyalarini va faoliyatini muvofiqlashtiradi. Tizim dasturi har xil protsessor va har xil qurilmalar uchun alohida yaratiladi. Kompyuter qurilmalarining va tizim dasturlarining aynan kombinatsiyasi kompyuter tizimining platformasi deb ataladi.
Amaliy dasturlar – tashkilotning masalalalarini va vazifalarini amalga oshirishda yordam beradi.
Ma’lumotlarni saqlash. Ma’lumotlar kompyuter qurilmalari va dasturlari manipulyatsiyasi va kommunikatsiyalarda uzatilish uchun aynan bir shaklda ifodalanishi zarur.
Ma’lumotlarning ikki turdagi ifodasini ajratishimiz mumkin: fizik ifodasi va mantiqiy ifodasi.
Ma’lumotlarning mantiqiy ifodasi. Tizim dasturlari va amalliy dasturlar ma’lumotlarning mantiqiy ifodasi bilan ishlaydi. Operatsion tizim nuqtai nazaridan ma’lumotlar fayllar, fayllar turi va papkalar shaklida ifodalangan. Ma’lumotlar bazasi boshqaruv tizimining nuqtai nazaridan ma’lumotlar bazasi, jadval va qator orkali ifodalangan.
Ma’lumotlar odatda operatsion tizimning yoki ma’lumotlar bazasi boshqaruv tizimining mantiqiy ma’lumotlar tuzilmasi shaklida saqlanadi. Har qanday ma’lumotlar tuzilmasi ma’lumotlar elementidan iborat. Ma’lumotlar elementi ma’lumotlarning o’zidan ya’ni tuzilmasi qiymatlaridan iborat. Har qanday ma’lumot tipga ega.
2. Iqtisodiy masalalarni yechishda qo’llaniladigan zamonaviy uskunalar turi
Kompyuterning samaradorligini bеlgilovchi asosiy qurilma sanalmish sistеmali blok o’z navbatida quyidagi ichki qurilmalardan tashkil topgan:
Protsеssor (CPU) - ma'lumotlarni qayta ishlovchi va hamma hisob ishlarini amalga oshiruvchi qurilma;
Opеrativ xotira (DIMM, DDR) - kompyuter yoqilgan vaqtda bajarilayotgan dasturlar va ishlatilayotgan ma'lumotlarni vaqtincha saqlash qurilmasi;
Doimiy xotira qurilmasi yoki qattiq disk, vinchеstеr (HDD) - ma'lumotlarni doimiy saqlash qurilmasi. Agar opеrativ xotiradagi ma'lumotlar kompyuter tok manbaaidan uzilishi bilan o’chib kеtsa, doimiy xotiradagi ma'lumotlar esa aksincha saqlanib qoladi;
Vidеoplata - bu qurilma monitorga tasvirlarni uzatish uchun xizmat qiladi, ya'ni tasvirlarni hosil qiladi.
Zvukoplata - tovush, ovoz, musiqani hosil qiluvchi qurilma.
Disk yurituvchi qurilma, diskovod (FDD) - egiluvchan magnit disklardagi (diskеtadagi) ma'lumotni o’qish va unga ma'lumot yozish qurilmasi;
CD-ROM disk yuritish qurilmasi - kompakt (lazеr) disklardagi ma'lumotlarni o’qish qurilmasi;
Ona plata (Mainboard)- yuqoridagi qurilmalarni birlashtiruvchi asosiy plata.
Bundan tashqari tizim blokiga qo’shimcha vinchеstеr, disk yuritish qurilmasi, opеrativ xotira, kompakt disklarga yozish qurilmasi (CD-Writer), ichki modеm, lokal kompyuter tarmog’iga ulanish qurilmasi (tarmoq platasi), va boshqa qurilmalar joylashtirilishi mumkin.
Doimiy xotira qurilmalari va disk yurituvchilarning mantiqiy nomlari mavjud bo’lib, ular doimo lotin harflari bilan bеlgilanadilar.
Tizimli qism kompyuterning asosiy qurilmasi bo’lib, uning asosiy tavsiflarini belgilaydi va quyidagilardan tashkil topgan:

• 
  Sistema platasi
  
• 
  Prosessor;
  
• 
  Tez hotira (RAM);
  
• 
  Videoadapter;
  
• 
  Ovoz platasi;
  
• 
  Yumshoq magnit disk uchun uy (FDD);
  
• 
  Qattiq magnit diskka yig’uvchi (HDD);
  
• 
  Kompakt-disk yig’uvchi (SD-ROM).
  

Barcha shahsiy kompyuterlarda: asosiy vinchester va diskovodlar bo’ladi. Shahsiy kompyuter o’chirilganda axborotlar o’chib ketmasligi uchun, ular disklarda saqlanadi. Disklarni hujjatlar saqlanadigan jovonlarga o’hshatish mumkin. Disklarni vinchesterlarga nisbatan bitta yahshi tomoni shuki, ularni shahsiy kompyuter yig’gichidan chiqarib olib yonda olib yurish mumkin. Hozirgi vaqtda asosan 3,5 dyuymli yumshoq disklar ko’proq qo’llanadi. Diskda mahsus o’tkich o’rnatilgan bo’lib, diskga yozishda ruhsat berish va ma’n etish uchun qo’llanadi.
Qattiq disklar (vinchester) esa asosan shahsiy kompyuter qutisi ichida joylashgan va mustahkamlangan bo’ladi. Vinchesterlarni disklarga nisbatan ikkita o’ta zarur imkoniyatlari mavjud;
ular ancha katta hajmga hamda ancha tezroq ahborotlarni o’qish va yozish hususiyatlariga ega.
Kompyuterning qo’shimcha qurilmalariga: printеr (bosmaga chiqarish qurilmasi), skanеr (tasvirlarni kompyuter xotirasiga ko’chirish qurilmasi), modеm (tеlеfon tarmog’i orqali global kompyuter tarmog’iga ulanish qurilmasi) va boshqalar kiradi. Sistеmali blok kompyuterning asosiy qurilmasi hisoblanadi va butun tizimning ishini nazorat qiladi.
Monitor kompyuterda bajarilayotgan amallarni foydalanuvchiga namoyon qilish uchunmo’ljallangan qurilma.
Skaner - Kompyuterga matnli yoki tasvirli ma’lumtolarni tasviriy ravishda kirituvchi qurilma. Skanerlar 2 xil bo‘ladi; avtomatik va avtomatik bo‘lmagan. Birinchisi ma’lumotni varaqlab o‘qiydi, ikkinchisi satrlab, buning uchun skanerni kerakli satrga qo‘l bilan surib turish kerak.
Multimedia - Kompyuter yordamida musiqa ijro etilishini ta’minlovchi qurilma. Odatda u kolonka va mikrofon bilan birgalikda sotiladi. Uning yordamida musiqani tahrirlash inson nutqini yozib olish mumkin.
Modem - telefon tarmog‘i orqali boshqa kompyuter bilan ma’lumot almashuvini ta’minlaydi. Modemlar ma’lumot uzatish tezligi bilan farqlanadi.
Strimer – kompyuter xotirasidagi (vinchester) ma’lumotlarni magnit lentalarga ko‘chirib oluvchi qurilma. Kompyuter xotirasidagi ma’lumotlar o‘chib ketgan xollarda qayta tiklash imkoniyatiga ega.
Trackball - sichqoncha kabi, shar shaklidagi manipulyator. Sharni aylantirish natijasida mos ravishda ekrandagi tasvir ham suriladi.
Tarmoq adapteri - Kompyuterni mahalliy tarmoqqa ulash imkonini beradi.
Elektr taminotini sifatini oshirish vositalari behosdan elektr manbaasida sodir bolib turuvchi uzilishlar axborotlarni o’chib ketishi, shaxsiy kompiyuterlarning qurilmalarini nosozligiga olb kelish hafi yoki mutloq ishdan chiqarishi mumkin.
Bunday hodisalarning oldini olish uchun uzluksiz manbaa taminotchilaridan foydalanish lozimdir. Bunday qurilmalar tarkibiga albatta akumlyator, kirish kuchlanishini to’g’ilagich va ilmentor, o’zgaruvchan yakka yuklanishni taminlash kiradi.
Elektr manbaa bexosdan uzilish paydo bo’lishi bilan bu qurilma ma’lum ovozli signal berib kompyuterdan ma’lumotlarni saqlab to’g’ri o’chirish uchun sharoit yaratib beradi.

3. 
   Axborot tizimlarida texnik vositalarning rivojlanish tendensiyasi
   

Bugungi zamon shiddati hayotimizni internet yoki ijtimoiy tarmoqlarsiz aslo tasavvur etib bo'lmasligini namoyon etayotir. Aksariyat odamlarning faoliyati internet, ijtimoiy tarmoqlar va telegram kanallari orqali dunyoda sodir bo'layotgan kundalik yangiliklardan xabardor bo'lish, ularni bir-biriga uzatish bilan bog'liq.
Mamlakatimiz va dunyo miqyosida sodir bo'layotgan o'zgarishlar, voqea-hodisalar, yangiliklar to'g'risidagi ma'lumotlar barcha ijtimoiy tarmoqlarda aks etib boryapti. Bu yangiliklardan xabardor bo'lishda esa internet tizimi, mobil` telefonlar va kompyu`ter texnologiyalaridan foydalanish ancha qulay hisoblanadi. Bundan tashqari, o'zaro ma'lumot almashish yoki biror voqea-hodisaga munosabat bildirish, o'z fikrini bayon etish yoki o'zaro muloqot qilishda ijtimoiy tarmoqlar juda qulay vositadir.
Bularning bari ijtimoiy tarmoqlardan foydalanuvchilar uchun o'z fikrlari, qarashlari va tuyg'ularini bayon qilishda tengsiz imkoniyat ekanligini ko'rsatmoqda. Shuning uchun ham ijtimoiy tarmoqlar har qanday yoshdagi odamni bemisl darajada o'ziga «maftun» qilib turadi.
Aksariyat yoshlar o'zlarining qimmatli vaqtlarini behuda sarflab, ijtimoiy tarmoqlardan kun bo'yi foydalanishadi. Shu tariqa, ular deyarli barcha axborotga ega bo'lishadi va o'z dunyoqarashidan kelib chiqib, u yoki bu masalaga munosabat bildirishadi. Biroq bildirilgan munosabatlarning barchasini saviyali, ya'ni ma'naviyatli kishilarning fikri, deb bo'lmaydi, albatta. Ayniqsa, bugungi kunda etarli bilim va ko'nikmalarga ega bo'lmagan kimsalar ham to'g'ri yo noto'g'riligini o'ylab o'tirmasdan, ijtimoiy tarmoqlarda tarqatilgan har qanday ma'lumot yuzasidan yoxud ba'zi masalalarga bilim va salohiyati etadimi, yo'qmi, bundan qat'i nazar, o'z fikrini bildirishadi. Yoki o'zlarining yozgan «asarlari» yo »maqola», «xabar», «she'r»larini ijtimoiy tarmoqlarga joylashtirib, bir-birlarini ko'klarga ko'tarib maqtashadi.
Qizig'i shundaki, ba'zi odamlar aslida shu ishni qilish kerakmi, yo'qmi, degan ishtibohga ham bormaydi. Ijtimoiy tarmoqlarda havola etiladigan ma'lumotlarni «bezab turgan» g'aliz jumlalar hamda imloviy xatolar o'sha tarmoq foydalanuvchisining saviyasi qay darajada ekanligini ko'rsatib turadi. Bu esa ijtimoiy tarmoq foydalanuvchilarida ham afsuslanish, achinish holatlarini keltirib chiqaradi. Ba'zida esa ijtimoiy tarmoqlar orqali havola etilayotgan asossiz va saviyasiz ma'lumotlarning sanab adog'iga ham etib bo'lmaydi.
Ayniqsa, tarmoqlarda shunday guruhlar ham paydo bo'lganki, foydalanuvchilar bir-birini maqtab ko'kka ko'tarishlari, shuningdek, kimlarningdir nomini loyga chaplashlari oddiy holga aylanib bormoqda. G'iybat ular uchun oddiy holga aylangan. Ba'zi kimsalar esa ijtimoiy tarmoqdan o'zlariga yoqmagan odamlarning obro'sini to'kish, erga urish, buning uchun bor imkoniyatidan foydalanishga harakat qilishadi. Ijtimoiy tarmoqlarni nazoratga olish imkoniyati yo'qligi bois, unda har qanday ishni qilish mumkin, deb o'ylashadi. erkin fikr aytish imkoniyatidan shunday yo'llar bilan foydalanish mumkin deganlar, saviyalari qay darajada ekanliklarini katta auditoriyaga shunday yo'llar bilan oshkor qilishadi. Shu sabab ko'pchilik bu tarmoqlarni yoqtirishmaydi. Lekin shunga qaramay, statistik ma'lumotlarga nazar solsak, dunyo yoshlarining 96 foizi ijtimoiy tarmoqlar vositasida o'zaro muloqotga kirishishmoqda.⁴
Olib borilgan axborot-tahliliy natijalar va statistik ma'lumotlarga ko'ra, Facebook hozirgi vaqtda dunyoda eng mashhur ijtimoiy tarmoq sifatida etakchi o'rinda bormoqda. Bugungi kunga kelib, Facebook tarmog'ida ro'yxatdan o'tganlar soni bir necha milliard kishidan ortganligi ma'lum qilingan. Undan keyingi o'rinlarni esa Twitter, Instagram, LinkedIn, Google+, Pinterest, Snapchat, YouTube, Reddit, WhatsApp, Flickr, Weibo egallab kelmoqda.
Bugungi kunda ijtimoiy tarmoqlarda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar, davlatimiz qo'lga kiritayotgan olamshumul yutuqlarni jahon media makonida keng targ'ib qilish hamda inson ma'naviyatini har tomonlama yuksaltirishga xizmat qiladigan juda ko'plab ma'lumotlar yoritib borilmoqda. Shu bilan birga, milliy mentalitetimizga raxna soluvchi turli ig'volar, g'iybatlar, milliy madaniyatlarning kushandasi bo'lgan – «ommaviy madaniyat» niqobidagi tahdid va boshqa illatlar xavf solishi hamon davom etmoqda.
Kishining ta'bini xira qiladigan jihati, ijtimoiy tarmoqlar orqali «ommaviy madaniyat» niqobi ostida yurtimizga buzuq g'oyalar, axloqsizlik, g'ayriinsoniy odatlar kirib kelmoqda. Millatning tarixi, o'tmishdagi qadriyatlarini rad etuvchi, «ommaviy madaniyat»ni targ'ib etishga undovchi mafkuraviy kurashlarning barchasi aynan ijtimoiy tarmoqlar orqali olib borilmoqda. Zero, ijtimoiy tarmoqlar tubanlik girdobiga giriftor etuvchi mafkurachilarining asosiy dastaklaridan biri ekanligi hech kimga sir emas. Binobarin, bu holat har birimizdan tahdidlarga nisbatan muntazam ogohlikni talab etmoqda.
Inson ongi, qalbi va ruhiyatiga tazyiq o'tkazishga harakat qilayotgan g'arazli kuchlar axborot xurujlarini amalga oshirishda eng ta'sirchan vositalar sifatida internet tizimi va ijtimoiy tarmoqlardan samarali foydalanishmoqda. Ayni paytda internet va ijtimoiy tarmoqlar orqali tarqatilayotgan milliy ma'naviyatimizga yot g'oyalar va axborot xurujlarining yoshlar tomonidan qabul qilinayotganligi va uning oqibatlari kishini tashvishga solmoqda.
Qayd etish joizki, «ommaviy madaniyat» namoyon bo'lish xususiyatlariga ko'ra, til, din, e'tiqod, irq, makon, xalq va millat tanlamaydi. U jamiyatning madaniy va estetik qadriyatlariga raxna solish orqali ijtimoiy munosabatlarda insonparvarlik tamoyillarini buzadi. Zero, ijtimoiy tarmoqlardan foydalanishda, albatta, barchamiz media xavfsizlik haqida, G'arb davlatlari olib borayotgan mafkuraviy kurash turlari haqida ma'lumotga ega bo'lishimiz va buni yoshlarga o'rgatishimiz lozim.
Ijtimoiy tarmoqlar orqali inson ongi va dunyoqarashini o'zgartirish maqsadida g'oyaviy, mafkuraviy ta'sir o'tkazish, dizinformatsion axborot tarqatish kabi holatlar, ayniqsa, hushyorlikni talab etmoqda. Axborot xurujida inson ongi, millat ruhiyati nishonga olinadi. Aslini olganda, axborot xurujlarini amalga oshirishda, avvalo, inson ongi va qalbini zabt etish orqali mafkuraviy ta'sir o'tkazish g'oyasi yotadi. Mazkur holat davlatlarning barqarorligiga raxna solib, millatning tarixan shakllangan qadriyatlari, uning o'ziga xosligi, millat va xalq sifatida yashab qolishini xavf ostiga qo'yadi. Ijtimoiy tarmoqlar orqali g'oyaviy-mafkuraviy tahdid sifatida namoyon bo'layotgan yovuz va buzg'unchi g'oyalar ta'sirini o'z vaqtida anglash, ulardan doimo ogoh bo'lish bugungi kunning dolzarb vazifasi ekanini har bir yurtdoshimiz, birinchi navbatda, yosh avlod vakillari chuqur anglab etishlari lozim bo'ladi.⁵
Xulosa qilib aytganda, davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoev ta'kidlaganidek, «... biz farzandlarimizning ongi, dunyoqarashi asrlar davomida sinovdan o'tgan, yuksak ma'naviyat xazinasi bo'lgan jahon va milliy adabiyotimiz asosida emas, balki qandaydir shubhali, zararli axborotlar asosida shakllanishiga beparvo qarab turolmaymiz». Binobarin, bugungi davr bizdan dunyo miqyosida bo'hton va uydirmalarni tarqatish orqali yoshlarimizni aldab, o'z qarmog'iga ilintirishga intilayotgan ijtimoiy tarmoqlardagi turli salbiy holatlarga hech qanday imkon bermasligimizni talab etmoqda. Zero, milliy ma'naviyatimizni asrash orqali yoshlarimizni ona Vatanga sadoqat ruhida tarbiyalab, o'z xalqiga, yurtiga bo'lgan muhabbatini oshirish asosiy vazifamizdir.

3.