«iqtisodiyotda yozuv texnikasi» fanidan

8-Mavzu: Iqtisodiy matnlar va hujjatlar. 
 
Reja: 
1.Iqtisodiyotga oid matnlar.
 
2. Iqtisodiy matnlarni mazmuni, mantiqli va xatosiz yaratish. 

3. Iqtisodiy hujjatlar va ularning turlari.
4. Iqtisodiy hujjatlarni tarkibiy qismlari. 
Tahrirda muallif maqsadi, asar g‘oyasi, hayotiy va badiiy haqiqat mantig`i, 
qahramonlar xulqi kabilarning hisobga olinadi. 
Tahrirda muallif va muharrir munosabatlari, mualliflik huquqi va muharrirning 
matniga aralashish imkoniyatlari mavjud. 
Muharrir faoliyatining bir jihati kitob nomi, unvoni haqidagi ma’lumotlar va 
nashriyot bildirgichlari majmuini tuzish va rasmiylashtirishdan iborat.
Muharrir kitob bildirgich ma’lumotlarini tuzish va tahrir qilish jarayonida 
qo‘yidagilarga alohida e’tibor beradi:
1.Annotatsiya. 2. So‘z boshi. 3. Kirish. 4. Tarjimai hol. 5. Xotima. 6. Sharh va 
izohlar. 7. Eslatma va ilovalar. 8. Lug`at va bibliografik ko‘rsatgichlar. 9. Adabiyotlar 
ro‘yxati. 10. Voqea hodisalar taqvimi (xronologik ko‘rsatgichlar. 11. Shartli 
qisqartmalar. 12. Mundarija. 
Tahrir etuvchi uchun uch-to‘rtta so‘zni qushish, yoki to‘rt-beshta jumlani
bitta gap shakliga keltirish yetakchi maqsad emas. Qalamga olingan mavzu qanday 
qilinsa, ixcham, lo‘nda shaklda egasiga etadi. Muharrirning qisqartirishi quyidagi 
mezonlarda aks etadi. 
1. Muallifning yangilik orqali maqsadini aniqlash. Keyingi 
qisqartirishlar esa ana shunga asoslanadi. 
2. So‘z o‘rniga boshqa birini qo‘llash, almashtirish. Bunda fikrniig 
ta’sirliligi va ifodaliligi nazarda tutiladi. Muharrir bu o‘rinda so‘z sinchisi 
vazifasini o‘taydi. 
3. Jumladagi ayrim cho‘ziq ibora va birikmalarni yaxlitlashtirish, ba’zi 
so‘zlardan voz kechish. 
36....... 
Bir abzas ichida bor bo‘lgan jumlalarni fikriy 
bog‘liqligiga qarab umumlashtirish.
Maqola – publitsistik uslubga xos janr. Maqolada kundalik ijtimoiy hayotda ro‘y 
berayotgan voqea-hodisalar tahlil qilinadi; nazariy, ommaviy jihatdan umumlashtiriladi; 
davlat siyosati, iqtisodiyot. Texnika, fan va madaniyatda erishilgan yutuqlar ilg‘or ish 
tajribalari aks ettiriladi. Turli nuqsonlar tanqid qilinadi. Matbuotda bosh maqola, nazariy 
va targ‘ibot maqola, muammoli maqola keng qo‘llaniladi.
Bosh maqola (yoki tahririyat tomonidan yoziladigan maqola) tahririyatning eng 
mas’uliyatli maqolasi hisoblanadi. Ushbu maqolada ichki va xalqaro hayotga doir muhm 
masalalarni o‘quvchilarga etkazish – asosiy vazifa hisoblanadi. Bunday maqola ma’lum 
bir masala yuzasidan yo‘l-yo‘riq ko‘rsatishi kamchiliklarni ochib tashlashi, har bir 
ishning asosiy haqiqiy yo‘lini belgilab berishi lozim. Prezident farmonlari, Oliy Majlis 
qonunlari, Vazirlar Mahkamasi tomonidan qabul qilinadigan davlat va hukumat 
hujjatlari, qarorlari, qonunlari davrning dolzarb masalalari bosh maqolada yoritiladi. 
Nazariy maqola va targ‘ibot maqolaning asosiy vazifasi mustaqillik, milliy g‘oya, istiqlol 
mafkurasining asoslari va printsiplarini; ilmiy maqolaning vazifasi fan, madaniyat, 
texnika yutuqlarini tushuntirish, ommalashtirish, o‘quvchining g‘oyaviy, ilmiy saviyasini 

---

oshirishdan iborat. Muammoli maqolada esa munozara va bahs asosiy o‘rinda bo‘ladi, 
hamda muallif o‘z qarashlarini o‘rtaga tashlaydi. 
Maqola so‘zi keng ma’noda gazeta, jurnal, radio, televideniya, shuningdek, 
to‘plamlardagi ilmiy asarlarga nisbatan ham qo‘llaniladi.
O‘zbekiston mustaqillikka erishgach iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy sohalarda jiddiy 
islohotlar boshlandi. Bularning hammasi yozma va og‘zaki nutqda o‘z in’ikosini 
topayapti. Bugungi kunda iqtisodiy islohotlarni jadal amalga oshirishda yozma 
manbalarning, hujjatlarning roli beqiyosdir. 
O‘zbek hujjatchiligi qadimiy tarixga ega. Turli davrlardagi ijtimoiy, siyosiy, 
iqtisodiy munosabatlar o‘zbek hujjatchiligiga o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. Hozirgi kunda eski 
turkiy (o‘rxun-enasoy), so‘g‘d, uyg‘ur, arab, fors, kirill (rus) yozuvlar bitilgan hujjatlar 
mavjud. 
Qadimgi turkiy (o‘rxun-enasoy) yozuvida bitilgan hujjatlar yo‘q qilingani uchun 
ham ba’zilarigina saqlab qolingan. Ular ham toshlarda yozilgan. 
VIII asrdan boshlab arab yozuvidagi hujjatlarga o‘tish boshlangan. VIII-XIX 
asrlarda arznoma, bitim, yorliq, noma, tilxat, farmon kabi o‘nlab hujjatlar qo‘llanilgan. 
Bu hujjatlar o‘zbek, arab, fors-tojik tillarida yaratilgan. Ish yuritish bilan bog‘liq hujjatlar 
hukmdorlarning saroy va mahkamalarida yaratilgan. O‘zbek xonliklarida ish yuritish 
hujjatlari devonxonada amalga oshirilgan. Hujjatlarni yaratuvchi (yozuvchi)lar munshiy 
yoki mirza deb yuritilgan. 
XX asrga qadar yaratilgan manbalarda arabcha, forscha-tojikcha turg‘un birikma 
va qoliplar bilan birga o‘zbek tiliga xos tartibdagi va nutqiy qolipdagi hujjatlar ham 
anchaginani tashkil etadi. XX asrning 90 yillariga qadar hujjatchiligimiz rus tilining 
to‘liq ta’sirida bo‘ldi. 
Mustaqillikdan so‘ng o‘zbek hujjatchiligini davr talablari asosida shakllantirish 
bo‘yicha bir qator ishlar qilindi. O‘zbek tilining rasmiy ish yuritish uslubini shakllantirish 
va rivojlantirishda N.Mahmudov, N.Mahkamov, A.Madvalievlarning xizmati beqiyosdir. 
Ular tomonidan nashr etilgan “O‘zbek tilida ish yuritish” kitobi o‘zbek hujjatchiligida
muhim voqea bo‘ldi. 
O‘zbek tilida hujjatlarning turlari ko‘p va xilma-xildir. Mavjud adabiyotlarda 
hujjatlar quyidagicha tasnif qilinadi: 
1. Yaratilish o‘rniga ko‘ra: