Is va mv zv n I 90 sih vA ra an vD xn a a o

2.2. Buxgalteriya hisobini tashkil qilishning 
huquqiy asoslari
Bozor munosabatlari sharoitida axborotlardan foydalanuvchi- 
lami faoliyat natijalariga oid m a’lumotlar bilan ta’minlash vazi- 
fasini to‘la-to‘kis tartibga solish uchun huquqiy asos talab etiladi. 
M amlakatimizda rivojlangan mamlakatlar tajribasi asosida bux­
galteriya hisobi bilan b o g iiq munosabatlami tartibga solishning 
huquqiy bazasi yaratildi.
Bozor iqtisodiyoti har qanday ijtimoiy-iqtisodiy munosabat 
tizimi qonun hujjatlarda belgilab qo‘yiladigan m e’yorlar asosi­
da tartibga solinadi. Ijtimoiy-iqtisodiy munosabat tizimini tartibga 
soluvchi qonun hujjatlari milliy va xorijiy m e’yorlarga bolinadi. 
Buxgalteriya hisobini tashkil qilish bilan b o g iiq munosabatlar 
xalqaro stanlartlar va milliy qonun hujjatlari asosida tartibga so­
linadi. Buxgalteriya hisobini tashkil qilishning huquqiy asoslarini 
quyidagi tarzda guruhlash mumkin (2.2.1-chizma).
52

---

B iix g a lte riy a
h is o b in in g h u q u q iy a s o s la ri
C V zb ek isto n R e s- 
B u x g a lte r iy a
B u x g a lte riy a
p u b l ik a s iQ o -
h is o b in in g x a lq a -
h iso b in in g m il-
n u n la r i v a x a lq a -
ro s h a r tn o m a la r i 
liv sta n d a rtla ri
r o s h R r tn o m a h r i
O ‘z b e k is to n
K o rx o n a ich k i
R e s p u b lik a s in in g
m e ’y e r iy
b o s h q a q o n u n
h u jja tia r i
o s fi h u jja tia ri
2.2.1-chizma. Buxgalteriya hisobi huquqiy asoslari tizim i tasnifi.
0 ‘zbekiston 
Respublikasining 
«Buxgalteriya 
hisobi 
to ‘g ‘risida»gi Q onuniga ko‘ra x o ‘jalik yurituvchi subyektlarida 
buxgalteriya hisobi va hisobotini tartibga solish, buxgalteriya hiso- 
bining standartiarini ishlab chiqish va tasdiqlash Respublika Moliya 
vazirligi tomonidan am alga oshiriladi. Buxgalteriya hisobini yuri- 
tish tartibi esa m e’yoriy hujjatlarda keltirilgan tegishli qoidalariga 
asoslanadi. Shu jum ladan kichik va xususiy tadbirkorlik subyek- 
tlari uchun buxgalteriya hisobini soddalashtirib yuritish standarti 
ham, buxgalteriya hisobining milliy standartlari bilan belgilanadi.
Buxgalteriya hisobini yuritishning ushbu qoidalari bu bora- 
dagi jahon standartlariga moslangan bo‘lib, rivojlangan bozor iq­
tisodiyoti sharoitidagi mamlakatlarning subyektlarida yuritilayot- 
gan buxgalteriya hisobi va hisoboti uchun zarur b o ig a n eng asosiy 
tamoyillari (konsepsiyalari)ni mamlakatimizmng subyektlarida 
joriy etishga qaratilgan.
Buxgalteriya hisobini tashkil qilishning huquqiy asoslarini bel- 
gilab benivchi birinchi guruh m e’yoriy hujjatlar 1996-yil 30- 
avgustda qabu! qilingan 0 ‘zbekiston Respublikasining «Bux­
galteriya hisobi to ‘g ‘risida»gi Qonuni (2016-yil 13-aprelda yangi 
tahriri), buxgalteriya hisobini tashkil qilish bilan b o g liq qonunlar 
va 
xalqaro 
shartnomalar 
hisoblanadi. ( ) ‘zbekiston Respub- 
likasining “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi qonuning ahamiyati: 
tijorat va notijorat tashkilotlari bo‘yicha buxgalteriya hisobi 
me’yorlarining huquqiy maqomini oshirishda;
yuridik shaxslar uchun buxgalteriya hisobini yuritish majburi- 
yati vuklab qo‘yilishida;
S3

---

buxgalteriya hisobi m e’yorlari va uni yuritishning qonun dara- 
jasida belgilanishi jihatlar kabilar bilan belgilanadi.
0 ‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik Kodeksida hisob 
obyekti bo'lgan yuridik shaxslar, mustaqil balans, hisob-kitoblar 
tizimi, majburiyatlar, uning o ‘zgarishlari kabi buxgalteriya hisobi 
bilan bog‘liq masalalami tartibga soluvchi m e‘yorlar mavjud. Shu 
sababli Fuqarolik Kodeksi ham buxgalteriya hisobi huquqiy asosi- 
ni tashkil etuvchi birinchi guruhga kiritiladi.
Ushbu guruh m e’yoriy hujjatlar 0 ‘zbekiston Respublika- 
sining “Elekrton raqamli imzo to ‘g ‘risidagi”, “Aksiyadorlik jam i- 
yatlari va aksiyadorlar huquqlarini himoya qilish to ‘g ‘risidagi”, 
“M as’uliyati cheklangan ham da q o ‘shimcha m as’uliyatli jam iyat- 
lar to‘g ‘risidagi”, “Axborotlashtirish to ‘g ‘risidagi” qonunlari ham 
hisoblanadi.
Buxgalteriya hisobini tashkil qilishning huquqiy asoslarini bel- 
gilab beruvchi ikkinchi guruh m e’yoriy hujjatlar tizimi tavsiyaviy 
xarakterga ega bo'lgan moliyaviy hisobotning 40 dan ortiq xalqa- 
ro standartlaridan iborat. Buxgalteriya hisobining xalqaro stan- 
dartlari buxgalteriya hisobini tashkil etish va uning m a’lumotlari 
asosida tashqi foydalanuvchilarga qarorlar qabul qilish uchun 
zarur axborotlami etkazib berish bilan bog‘liq munosabatlarni 
tartibga soladi. Bozor munosabatlariga o ‘tish moliyaviy hisobot- 
lar m a’lumotlaridan foydalanish tizimini xalqqaro talablarga mos- 
lashtirish zam riyatini paydo qildi. Shu bois buxgalteriya hisobini 
huquqiy asoslaridan biri sifatida rivojlangan davlatlarda qoMlamlib 
kelayotgan buxgalteriya hisobining xalqqaro standartlari foy- 
dalanilmoqda.
Buxgalteriya hisobini tashkil qilishning huquqiy asoslarini bel- 
gilab beruvchi uchinchi guruh m e’yoriy hujjatlar tizimi 30 ga 
yaqin milliy standartlardan iborat. Buxgalteriya hisobining xalqaro 
standartlari xorijiy investorlar bilan hamkorlikni amalga oshiruv- 
chi x o ‘jalik yurituvchi subektlar tomonidan qo‘llaniladi. Boshqa 
x o ‘jalik yurituvchi subektlar uchun bunday zaruriyat yo'q, ular 
faoliyatlarini yuritishda buxgalteriya hisobini tashkil etishning mil-
54

---

liy standartlarda belgilangan qoidalar va talablaridan foydalanadi. 
Buxgalteriya hisobining milliy mamlakatimiz xo'jalik yurutuvchi 
subektlari tomonidan x o ‘jalik jarayonlari to ‘g‘risidagi axborotlami 
hujjatlashtirish, hisob registrlarida qayd etish, jam lash va hisobot- 
lar tuzish bilan bog‘liq munosabatlarni tartibga soluvchi qonunosti 
hujjat hisoblanadi.
Buxgalteriy a hisobining huquqiy asoslarini to'rtinchi guruh 
m e’yoriy hujjatlar tizimi 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mah- 
kamasi, M oliya vazirligi va Markaziy bankining buxgalteriya hi­
sobini tashkil qilishga oid qaror, yo‘riqnoma, nizom, tartib va qoi- 
dalaridan iborat. Bunday m e’yoriy hujjatlar toifasiga:
0 ‘zbekiston Respuplikasi Vazirlar Mahkamasining: “M ahsu­
lot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining 
tarkibi hamda moliyaviy natijalami shakllantirish to ‘g‘risidagi Ni­
zom” va “M e’vorlanadigan avrim xarajatlar normativlarini” tas- 
diqlash to'g'risidagi qarorlari.
0 ‘zbekiston Respublikasi M oliya vazirligining:
“Buxgalteriya hisobida hujjatlar va hujjatlar aylanishi 
to'g'risidagi N izom ” tasdiqlash to ‘g‘risidagi va “Choraklik va yil- 
lik moliyaviy hisobotlami taqdim etish muddatlari to‘g‘risidagi 
Nizom”larni 
tasdiqlash 
to 'g ‘risidagi 
M oliya 
vazirligining 
buyruqlari.
0 ‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining:
“Tashkilotlar va muassasalar tomonidan o ‘z xodimlaridan kom- 
munal xizmatlar uchun haqni ish haqidan ushlab qolish ko‘rinishida 
qabul qilish tartibi to ‘g‘risidagi Nizom” va “0 ‘zbekiston Res­
publikasi banklarida buxgalteriya ishlarini tashkil qilish tartibi 
to ‘g ‘risidagi Yo‘riqnom a”ni tasdiqlashga oid Markaziy bankining 
buyruqlari kabi bir qator m e’yoriy hujjatlami kiritish mumkin.
Buxgalteriy a hisobi huquqiy asoslarini beshinchi guruhi kor- 
xonada buxgalteriya hisobini tashkil etish bilan b o g liq masalalar- 
ni tartibga soluvchi ichki m e’yoriy hujjatlardan iborat. Buxgalteri­
ya hisobi huquqiy asosi hisoblanadigan ushbu guruh m e’yoriy huj­
jatlar turkumiga:
55

---

korxona rahbari tomonidan tasdiqlanadigan ishchi schetlar re- 
jasi, hisob siyosati to‘g ‘risidagi buyrug‘i, dastlabki hisob hujjatiari 
shakllari va ichki hisobot hujjatlarni kiritish mumkin.
Buxgalteriya hisobining huquqiy asoslari ikkinchi guruhi 
m e’yoriy hujjatiari tavsiya xarakteriga ega. Beshinchi guruhga 
kiravchi m e’yoriy hujjatlar har bir xo‘jalik yurituvchi subyekt to ­
monidan o ‘z faoliyati xususiyatlaridan kelib chiqib tasdiqlanadi.