Is va mv zv n I 90 sih vA ra an vD xn a a o
Buxgalteriya hisobining funksiya va vazifalari
Download 5.82 Mb. Pdf ko'rish
|
portal.guldu.uz-BUXGALTERIYA HISOBINAZARIYASI
|
2.5. Buxgalteriya hisobining funksiya va vazifalari
Boshqa fanlar kabi buxgalteriya hisobining ham jamiyatda o ‘z o ‘mi va vazifalari b o lib , shu kungacha uning asosiy vazifasi sifatida 63 faqat m a’lumot to'plash hisoblangan. Lekin iqtisodiyotimizga bozor munosabatlarining kirib kelishi, jahonda xalqaro integratsiyaning kuchayishi, mulkka bo‘lgan munosabatlarining o ‘zgarishi, xorijiy investorlaming kirib kelishi kabi jarayonlar amaldagi buxgalteriya hisobi tizimi uchun q o ‘shimcha vazifalami yuklaydi. Iqtisodivotin- ing rivojlanishini muhim hamda ajralmas qismi hisoblangan xo‘jalik yurituvchi subvektlarda ishlab chiqarishni zamonaviy usullar bi lan boshqarishda ulaming m ablaglari va tashkil topish manbalari to"g‘risidagi m a’lumotlar hozirda ham katta ahamiyatga egadir. Bunday m a’lumotlar xo‘jalik yurituvchi subyektlarda tash- kil qilingan buxgalteriya hisobi tizimi orqali yetkazib beriladi. M a’lumotlaming qay darajada aniq, haqqoniy va xolisona b o ‘lishi tashkil qilingan buxgalteriya hisobi tarkibiy tuzilishining sifatiga bo g iiqd ir. Boshqa fanlar kabi buxgalteriya hisobi ham jam iyatda- gi o zgarish va rivojlanishlarga mos holda takomillashib boravera- di. Uning usul va uslubiyoti, tamoyillari insonlar tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, ular yana insonlar taraqqiyotga mos holda yangi- lanib boraveriladi. Buxgalteriya hisobi tarixiga nazar tashlavdigan b o lsa k , XIX asming oxirlaridagi ingliz adabiyotlarida hisob ishini tashkil qilish- ning quyidagi olti qoidasi k o ‘rsatib o ‘tilgan: Mehnatning taqsimlanishi. Buxgalteriya ishi «Oddiy nozik» harakatlam i bajarishgacha (monipulyatsiya) boradi. «Oddiy baja- mvchi» faoliyati bunda hisob va hisobot m a’lumotlarini yig‘ish hamda guruhlashga y o ‘naltiriladi. M a’lumotlami tutib qolish. Hamma ish birlamchi tezkor hisob- ni olib boruvchiga biriktiriladi. Ularga hisob registrlari topshiriladi va xo'jalik jarayonlari to'g 'n sid agi m a’lumotlami registrlar (bux galteriya hujjatlari)ga yozib boradilar. Nazoratdagi raqobat. Bu hisob-kitob kaliti hisoblanadi. Unda barcha ko ‘rsatkichlar taqqoslanganda boshqa ko rsatkichlarga mos kelishi kerak yoki buni manfaatlar to ‘qnashuvi deb atash mumkin. Haqiqiy buxgalteriya. Har oyda bir marta ro yxatga olish bilan shiigLullanuvchi buxgalter tezkor hisob olib bomvchi ishchi bilan 64 jarayonlam i ro‘yxatga oluvchi jurnalni to id irad i va buxgalteriya yozuvini (pravodka) tuzadi. Uslubiy mustaqillik. Har bir firma va korxona buxgalteriya hi sobini tashkil qilish uslubini o ‘z xususiyatlarini inobatga olgan hol- da belgilaydi. Qancha firma, korxona b o is a , shuncha hisobni tash kil qilish uslublari mavjud. Har bir xizmatchi yoki rahbar o ‘ziga m a’qul hisob tizimini kiritish huquqiga ega. Psixologik iqlim. Rahbam ing xodim iga ishonmaslik turi. Bun- da hisobning asosiy vazifasi ishchilar o ‘z manfaatlarini korxona manfaatidan ustun q o ‘yishining oldini olishdir. Bu buxgalteriya xodimlari va ishchilar majburiyatlarining to ‘g ‘ri taqsimlanishidan kelib chiqadi. Buxgalter rahbar roziligisiz amaldagi hisob tizimiga boshqa usulni kiritish yoki o ‘zgartirish huquqiga ega em as!2. Hozirda buxgalteriya hisobi asosan quyidagi funksiyalarni ba- jaradi. X o‘jalik hisobi tarmoqlari korxona, tashkilot va muassasalarda sodir bo iay o tg an x o ‘jalik jarayonlarini kuzatib borish. Kuzatish orqali olingan m aiu m o tlam i miqdoriy k o ‘rsatmalarda ifodalash. X o‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatlarini kuzatish natijalar- ini maxsus hujjatlarda qayd etish. M axsus hujjatlarda aks ettirilgan m aium otlam i umumlashti- rish va guruhlashtirish, xo'jalikjarayonlari ustidan nazorat o ‘matish hamda ularga ta ’sir etish. Buxgalteriya hisobining yuqoridagi funksiyalari ayrim x o ‘jalik yurituvchi subyektlar va umuman butun x o ‘jalikning iqtisodiy j i hatdan asoslangan joriy hamda kelgusidagi reja k o ‘rsatkichlarini tuzishda, ular bajarilishi ustidan nazorat olib borishda muhim aha- miyat kasb etadi. Buxgalteriya hisobi oldida 3 ta asosiy vazifa turadi: Korxona boshqaruvini m a b lag ia r va uning tashkil topish m an balari to ‘g ‘risidagi m aiu m o tlar bilan o ‘z vaqtida taininlash. С о к о л о в Я ,В . О ч е р к и по и с т о р и и б у х г а л т е р с к о г о у ч е т а . - М .: Ф и н а н с ы и с т а ти сти к а . 1 9 9 1. 65 Korxona buxgalteriya hisobida bu vazifa quyidagicha izohla- nadi: mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqarish rejasi bajarilishi, rejada belgilangan mahsulotlar nomenklaturasini, turini, sifatini kuzatish, nazorat qilish, reja bajarilishming o ‘sish omillarini aniqlash; mahsulotlar tannarxini kalkulatsiya qilish, tannarxni tobora ka- maytirish omillarini topish; korxonalar rentabellik darajalari bajarilishini nazorat qilish; bi- znes-moliya rejasi bajarilishini nazorat qilish. Korxona mulkini muhofaza qilish. K orxona qaysi mulkchilik shakliga asoslanganidan qat’iy nazar buxgalteriya hisobi shu korx ona m ulkiga nisbatan tejamli munosabatda b o ‘lishni, uni har xil no- budgarchiliklardan ehtiyot qilishni, ular harakatini uzluksiz nazorat qilib, ulardan oqilona foydalanishni ta ’minlashi lozim. Korxonalarda x o ‘jalik hisobini joriy etib, uni mustahkam- lash va iqtisodiy rejim (tejamkorlik)ni joriy etish ham da takomil- lashtirib borish. Buxgalteriya hisobi iqtisodiyotning xar bir rivojlanishi bosq- ichida o ‘z zimmasigagi barcha vazifalam i bajarishni ta ’minlagan. Shuning uchun buxgalteriya hisobi boshqarish va nazorat qilish vositasi va xo‘jalik faoliyati haqida aniq v aju d a sifatli axborot man bai sifatida ayniqsa hozirgi paytda rnuhim vazifa hisoblangan m od diy, mehnat va moliyaviy resurslardan oqilona hamda tejab-tergab foydalanish ustidan q at’iy nazoratni amalga oshirish, xo‘jasizlik va isrofgarchilikka qarshi qat’iy kurash olib borish, bunday hodisal- am ing oldini olish choralarini ko‘rish, o ‘g‘iriliklar va qonunlami qo'pol ravishda buzish hollarining oldim olish va uni aniqlash kabi vazifalami amalga oshirishda katta ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun buxgalteriya hisobining asosiy maqsadi boshqaruv qarorlar- ini tayyorlash, asoslab berish \ a qabul qilish, subyektlaming moli- yaviy-xo'ialik faoliyati haqida sifatli o‘z vaqtida tayyorlangan ax borot bilan ta’minlashdan iborat. Yuqorida aytilganlarga asoslanib, buxgalteriya hisobining vazifalariga quvidagilarni kiritish mumkin: 66 - asosiy fondlar, tovar-moddiy boyliklar, pul m ablag‘larining kelib tushishi va ularning harakatini to‘la va o‘z vaqtida aks ettiri- lishini ta ’minlash; - mahsulot ishlab chiqarish, ulami sotish, mehnat unumdor- ligi, foyda, rentabellik, mehnat haqi fondi, kapital sarflar, byudjet va boshqa tashkilotlar bilan hisoblashish va boshqa k o ‘rsatkichlar bo‘yicha rejaning bajarilishini aniq aks ettirish, kuzatish va ular ning natijalarini topish; - subyektning va uning ayrim bo‘limlaridagi ishlab chiqarish, qurilish-montaj va boshqa ishlar bilan bog‘liq xarajatlarni to‘la aks ettirish, nazorat qilish ham da ishlab chiqarilgan mahsulot, ba- jarilgan ish va xizm atlam ing iqtisodiy jihatdan asoslangan hisobot kalkulyasiyasini tuzish; - subyekt va uning ayrim bo‘limlarining rahbarlarini moli- yaviy-xo‘jalik faoliyatining barcha bo‘linm alariga doir to la va aniq iqtisodiy axborot bilan tezlikda ta ’minlab turish; - ta ’sischilar, aksiyadorlar, sarmoya egalari, yuqori tashkilot, moliya, soliq, statistika va boshqa buxgalteriya hisoboti m a’lum ot lari dan foydalanuvchi tashkilot va shaxslarga o‘z vaqtida topshirish uchun aniq hisobotlami yaratish; - boshqaruv qarorlarini iqtisodiy jihatdan asoslab berish uchun umumlashtirilgan axborotning tartiblashtirilgan oqimini ta’minlash; - to‘la x o ‘jalik hisobini subyekt miqyosida ham da uning ayrim ishlab chiqarish bo‘linmalari va brigadalarida joriy etish va mus- tahkamlash; - subyektning m ablag‘laridan to‘la va unumli foydalanish, undagi mulklam ing butligini ta ’minlash, iqtisodiy tejash tartibiga rioya qilish, subyekt jam oasining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini jadallashtirish ustidan nazorat yuritish uchun tegishli axborotlar bi lan ta’minlash. Umuman olganda, rivojlangan m am lakatlarda hozirgi paytda buxgalteriya hisobining 20 dan ortiq tamoyillari mavjud. 67 M aiu m k i, rejali-m a’muriy iqtisodiyot sharoitida buxgalteri ya hisobining asosiy vazifasi yuqorida turuvchi vazirliklar, idora- lar, statistika va soliq organlari kabi davlat boshqaruv organ lari uchun axborotlami yig‘ish va ishlashdan iborat edi. Korxona faoli yati to ‘g‘risidagi eng muhim masalalar, jum ladan, rejalashtirish, narx-navolarni belgilash, mol sotib olish va ulanii iste’molchilarga yetkazib berish, korxona xodimlarining belgilash va boshqa shu kabi masalalar yuqorida turuvchi davlat organlari tomonidan hal qilinar edi. Korxonalar davlat mulkchiligini boshqarishning alohi- da bir bosqichi sifatida qaralar, buxgalteriya hisobi esa mulkning but saqlanishi to ‘g ‘risidagi axborot bilan ta ’minlar edi. Davlat yagona mulk egasi va korxonaning investori b o iib hi- soblanar edi. Bunday sharoitda korxonaning hisoboti davlat top- shiriqlarini bajarish, davlat byudjetiga qilinadigan ajratmalaming to‘g'riligini tekshirish va statistika axborotlami yig‘ish vositasi b o iib xizmat qilar edi. Shuning uchun buxgalteriya hisobi va hiso boti oldiga q o ‘yiladigan asosiy vazifalar quyidagilardan iborat edi: - q at’iy birxillik (umfikasiyalanganlik); - ishlab chiqarish topshiriqlarining bajarilishini aks ettiradi- gan k o ‘rsatkichlarga m oijal qilish; - soliq solish bazasini va byudjetga boshqa ajratmalami hisob- lash; X o ‘jalik yurituvchi subyektlarning faoliyati bozor iqtisodiyoti sharoitida rejali iqtisodiyot sharoitiga ko‘ra tubdan farq qiladi. Bu farqlar quvidagilar bilan bogiiq: 1) Bozor iqtisodiyoti sharoitida mulkchilikning tarkibi o ‘zgarib, davlat mulkchiligi jamiyatdagi mulkchilikning faqat bir turiga ayla- nadi, subyekt faoliyatidan manfaatdor b o ig a n ko‘plab yangi m ulk chilik yuzaga keladi, chunki ular bu subyektga o‘z m ablagiarini qo'yadilar. 2) Subyektlar raqobatchilikda yengib chiqish va samarali moli yaviy natijalar beradigan qarorlarni qabul qilishga harakat qiladi- lar va shu maqsadda bozor kon’yukturasini o‘rganadilar, o‘z faoli yatini mustaqil rejalashtiradilar, mol yetkazib beruvchi va xaridor- larni topadilar, narx-navolami mustaqil belgilaydilar va hokazo. 68 3) Budjetdan moliyalash va davlat kreditlarini olishdan tashqa- ri endilikda subyektlar faqat xaridorlar va tovarlami sotish bozor- lari uchun raqobatchilik kurashida qatnashibgina qolmay, undan tashqari, tijorat banklarining kredit resurslari ham da potensial in- vestorlaming shunday m ab lag lari uchun raqobatchilik kurashini olib boradilar. Shuning uchun subyektda birinchidan boshqaruv qarorlari- ni chiqarish va ulam ing natijalarini baholash uchun o‘z vaqtida va t o liq b o ‘lgan axborotni olish ehtiyoji tu g ‘iladi. Ikkinchi tomondan, subyektlar tegishli axborotni shu subyektlarga o‘z m ablag‘larini kuygan mavjud investorlar va bo‘lg ‘usi investorlarga ham topshiri- shi kerak bo‘ladi. Shu bilan birga bozor iqtisodiyoti sharoitida soliq ajratmalarining to‘g ‘riligi haqida ham hisobot berish saqlanib qo- ladi. Shunday qilib, buxgalteriya hisobi bozor iqtisodiyotiga utish munosabati bilan hisobchilik va statistika funksiyalarini bajaruvchi vositasidan subyektlarning faoliyati to ‘g ‘risidagi axborotni yig‘ish, ishlash va topshirish quroliga aylanadi. Bu axborotdan manfaat- dor tomonlar o‘z ixtiyoridagi vaqtincha ortiqcha m ablag‘lami sa- maraliroq investisiya qilish to 4g"risidagi asoslangan qarorlar qabul qilish uchun foydalanadilar. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan m am lakatlarda buxgalteriya h i sobini biznes tili deb atashadi. Uni o‘rganish har qanday til- ni o‘rganishga ju da o‘xshab ketadi va buxgalteriya hisobida ishlati- ladigan ko‘pchilik so‘zlar hayotda q o ‘llaniladigan xuddi shunday so'zlarga qaraganda boshqacha m a’noga ega b o ig an lig i sababli uni o‘rganish biroz qiyinroq tuyuladi. Har qanday til ham buxgalteriya hisobidek, jam iyatning o'zgarib borayotgan ehtiyojiga javoban rivojlanib va o'zgarib bora- di. Buxgalteriya hisobida qo‘llanib kelinayotgan qoidalar ham yo ki ulaming bir qismi jam iyatning o ‘zgarib borayotgan ehtiyojlarga qarab o ‘zgartirilishi mumkin. 69 |
