Is va mv zv n I 90 sih vA ra an vD xn a a o

Tayanch iboralari:
B alans, aktiv, passiv, m a b la g \ manba, aylanm a m a b la g ia r, majburiyatlar, 
foyda, zahira, xo'jalik jarayonlari, tenglik, uzoq muddatli aktivla, joriy aktiv­
lar, o 'z m ab lagiarin in g manbalari, majburiyatlar, balansdan tashqari schyotlar, 
y ig 'ib taqsim lovchi schyotlar, tranzit schyotlar, schyotlarning b o g ia n ish i, bux- 
gaiteriya balansi m aium otlaridan foydalanuvchilar.
M avzu yuzasidan nazorat savollari va topshiriqlar:
1. Buxgalteriya balansmmg ahamiyati nimadan iborat9
2. N im a uchun buxgalteriya balansi korxona k o '/g u si d eyiladi0
3. B uxgalteriya balansm m g qanday turlari mavjud?
4. Buxgalteriya balansi necha qismdan iborat0
5. Balansning aktivi va passiv tom onlarining m azm uni nimadan iborat9
6. X o'jalik jarayonlari natijasida balansda qanday o'zgarishlar ro'y bera­
di?
7. Qanday m a b la g ia r buxgalteriya balansiga kirnilm aydi'7
86

---

IV BOB. SC H Y O T L A R T IZ IM I VA 
IK K IY O Q L A M A YOZUV
4.1. Schyotlar tizimi haqida tushuncha
Korxonalar faoliyati hisobini yuritish zaruriyatida korxonan­
ing x o ‘jalik jarayonlari natijasida doimo tarkibiy va miqdoriy j i ­
hatdan o ‘zgarib boradigan xo‘jalik m ab lag la ri haqida har doi­
mo m a’lumotga ega b o iib turish talab etiladi. Bu talabni bajarish 
uchun esa x o ‘jalik m ablaglari va ularning tashkil topish man- 
balami hisobda guruhlab borish va tezkor nazorat o ‘rnatishi ker­
ak b o ‘ladi. Buning uchun buxgalteriya hisobi elementlaridan bi- 
ri schyotlartizimidan foydalaniladi. Buxgalteriya hisobida x o ‘jalik 
m ab laglari va ularning tashkil topish manbalarining harakati 
to ‘g ‘risida m a’lumotga ega b o lis h uchun har bir m ablag‘, manba 
va xo‘jalik jarayonlari alohida-alohida raqam lar bilan belgilanadi. 
M ablag‘, m anba va xo ‘jalik jarayonlari uchun belgilangan raqam ­
lar buxgalteriya schyotlari deb yuritiladi.
Buxgalteriya hisobi schyotlarining ikki tomoni bo‘lib, bir to­
moni «Debet», ikkinchi tomoni tomoni «Kredit» deb yuritiladi.
Dt 
Kt
Qadimiy savdo kitoblarida schyotning «Debet» tomonida kir- 
im, «Kredit» tom onida chiqim ko‘rsatilgan. Hozirda ham bu m a’no 
qisman saqlanib qolgan.Bu schyotlar xo‘jalik m ablagiari, ular­
ning tashkil topish manbalarining harakatini hisobga olish ishlarini 
va ulardan to ‘g ‘ri foydalanishni nazorat qilishda ham qo‘l ke- 
ladi. M asalan, buxgalteriya hisobi tizim ida «Xomashyo va ma- 
teriallar» soLzi o ‘m ida - 1010, «Kassa» so ‘zi o ‘rnida - 5 0 1 0 , 
«Asosiy ishlab chiqarish» so‘zi o ‘rnida - 2010, «Tayyor mahsu-
8 7

---

lot» so ‘zi o ‘rnida - 2810 kabi raqamlardan foydalaniladi. Buxgal­
teriya hisobi schyotlari raqami bir davlatda bir xil qabul qilinadi. 
Buxgalteriya hisobi schyotlarining bir xilligini ta’minlash maqsa- 
dida 0 ‘zbekiston Respublikasi Buxgalteriya Hisobi M illiy Stan- 
dartlarining 21-sonli «X o‘jalik yurituvchi subyektlarning moli- 
yaviy-xo‘jalik faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi va uni 
q o lla s h b o ‘yicha y o ‘riqnoma» nomli standart qabul qilingan. U sh­
bu standartdagi schyotlar y ig ‘indisiga «Buxgalteriya hisobi schy­
otlar tizimi» deyiladi. Schyotlar tizimi xo ‘jalik m ablag‘larini va 
ularning tashkil topish manbalarini, xo‘jalik jarayoni natijasida 
ularning tarkibiy, miqdoriy va harakat jihatidan o'zgarib borishini 
iqtisodiy guruhlash va doimo tezkor nazorat qilib borishdir.
Korxona faoliyatida yoppasiga, uzluksiz hisob qilib borilar 
ekan, korxona barcha mulkim o ‘rganib, ulam ing xususiyatlarini 
yaxshilab anglab yetmoq kerakdir. Korxona mulklari hisobi to ‘liq 
yuritilar ekan, hisob ishlarini osonlashtirish, oqilona tashkil etish 
maqsadida schyotlar rejasi ishlab chiqilgan. Shum nazarda tutmoq 
kerakki, Buxgalteriya Hisobi Milliy Standartining ishlab chiqili- 
shi vah ayo tgatatbiq etilishi zaruriy hoi bo‘lganidek, schyotlaming 
yangi rejasini ishlab chiqish ham zam r b o lib qoldi va schyotlam­
ing yangi rejasi korxonalar moliya x o ‘jalik faoliyatining buxgal­
teriya hisobida qo‘llanilib kelmoqda.
Schyotlar rejasi 6 qism va 9 bo‘limdan iborat. Schyotlar rejas- 
ining qismlari quyidagilardir:
1-qism. Uzoq muddatli aktivlar
2-qism. Joriy aktivlar.
3-qism. Majburiyatlar.
4 -qism. Xususiy kapital (mulk).
5 -
qism. Moliyaviy natijalami shakllanishi va ishlatilishi.
6-qism. Balansdan tashqari schyotlar.
Schyotlar rejasidagi bo‘limlar quyidagicha nomlangan:
1- 
boMim. Asosiy vositalar. nomoddiy va boshqa uzoq m uddat­
li aktivlar.

---

2- b o iim . Tovar-moddiy zahiralari.
3- bo‘lim. Kelgusi davr sarflari vam uddati uzaytirilgan sarflarn- 
ing jo riy qismi.
4- bo‘lim. Olinadigan schyotlar.
5- b o iim . Pul m ab lag iari, qisqa muddatli investitsiyalar va 
boshqa joriy aktivlar.
7- b o iim . Joriy majburiyatlar.
8- b o iim . Uzoq muddatli majburiyatlar.
9-
b o iim . Kapital (mulk), foyda va zahiralar.
10- b o iim . Daromad va sarflar.
Schyotlar rejasini bilish nafaqat buxgalterlar, balki auditor­
i a l soliqchilar qisman tashqi foydalanuvchilar (aksiyadorlar, 
ta’sischilar) uchun ham kerakdir.
Schyotlar ikkiga ajratiladi:
Aktiv schyotlar - x o ‘jalik m ablagiarini aks ettiruvchi schyot­
lar.
Passiv schyotlar - xo ‘jalik m ablagiarini tashkil topish man- 
balarini aks ettiruvchi schyotlar.