Is va mv zv n I 90 sih vA ra an vD xn a a o

’ B.Nidi?.. H. A nderson. D . K o ld u y ell 'P n n cib les o f A ccounting". М .Ф инансы и эк о­
номика. 2 0 0 4 г

---

bul qiluvchilami o ‘zaro boglovchi bo‘g ‘in” deb xulosa qiladi va 
uning vazifalarini quyidagi tarzda guruhlaydi.
- xo ‘jalik faoliyati jarayonlarini baholaydi va ulardan kelajak- 
da foydalanishni ta ’m inlash uchun tegishli tarzda qayd etib borish;
- m a’lum otlami jam laydi, saqlanishni ta ’minlaydi va ulami 
foydalanish qulay tarzda qayta ishlash;
- qayta ishlangan m a’lumotlami hisobotlar vositasida boshqa- 
ruv qarorlari qabul qilish uchun foydalanuvchilarga yetkazib ber- 
ish.
Buxgalteriya hisobi yordamida xo jalikda mavjud b o ‘lgan har 
xil turdagi moddiy qiymatliklar va pul m ablag'larining miqdori, 
boshqa korxona ham da tashkilotlar bilan hisob-kitoblam ing hola- 
ti, undagi boshqa resurslaming umumiy hajmi haqida m a ’lumotlar 
olinadi; tayyorlangan materiallar, ishlab chiqarilgan va sotilgan 
m ahsulot hajmi ham da tannarxi aniqlanadi; xo‘jalik faoliyatining 
moliyaviy natijalari - foyda yoki zarar hisoblab chiqiladi; korxo- 
naning rentabelligi ham da korxona va uning tarkibiy qismlarining 
boshqa qator ko‘rsatkichlari hisoblab aniqlanadi.
Buxgalteriya hisobida ham operativ va statistik hisobdagi kabi 
barcha o ‘lchovlar - natura, mehnat va pul o ‘lchovlari qo‘llaniladi. 
Lekin unda pul o ‘lchoviga alohida ahamiyat beriladi, chunki u bux­
galteriya hisobining umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlarini olish im- 
konini beradi. Shuning uchun pul o ‘lchovida buxgalteriya hisobin­
ing barcha obyekti an , garchi ular natura va mehnat o ‘lchovlarida 
aks ettirilgan b o ‘lsa ham, albatta, pul o ic h o v id a ifodalanadi.
Pul o ic h o v birligi yordamida buxgalteriya hisobi, quyida­
gi umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlami beradi: korxonaning bar­
cha m ab lagiari hajmi, ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlar, 
davr xarajatlari, ko‘zda tutilmagan xarajatlar, malisulotning ishlab 
chiqarish tannarxi, sotishdan olingan yalpi tushum, marjinal foyda 
va boshqalar.
Buxgalteriya hisobining eng muhim xususiyatlaridan biri shun- 
daki, uning hujjatlarida barcha xo‘jalik operatsiyalari yoppasiga 
qayd qilinadi. Bu barcha xo‘jalik jarayonlarining to ‘la tavsifini ol­
ish uchun zarurdir.
12

---

Buxgalteriya hisobining boshqa xususiyatlaridan bin uning hu- 
jjatlanishidir. Buxgalteriya hisobi tizim ida qayd qilinadigan har bir 
operatsiya oldin hujjatlashtirilishi kerak. H ujjat buxgalteriya hiso­
bi m aium otlarining yagona manbai hisoblanadi. Barcha operatsi- 
yalam i qamrab oladigan hujjatlarning mavjudligi buxgalteriya hi­
sobi m a’lumotlaridan moddiy javobgar shaxslar faoliyati ustidan 
nazorat qilish va boshqarish uchun asoslangan m a’lumotlami olish 
imkoniyatini beradi.
Buxgalteriya hisobida yakunlangan yig‘m a k o ‘rsatkichlarni ol­
ish uchun yig‘ilgan m a’lumotlami ilmiy ishlashning maxsus usul- 
laridan foydalaniladi. Bu usullam ing muhim xususiyatlari shundan 
iboratki, ular alohida ajratib olingan korxona, tashkilot va muassa- 
salarning butun x o ‘jalik faoliyatini uzluksiz va o ‘zaro bog‘langan 
holda aks ettirilishini ta ’minlaydi.
Buxgalteriya hisobining m a’lumotlari ayrim korxona, tashki­
lot va muassasalar hamda m a’lum bir kompaniya tarkibiga kira- 
digan korxonalar guruhi b o ‘yicha boshqaruv qarorlarini qabul qil­
ish va ulam ing ishini audit qilish uchun audit manbai sifatida xiz- 
mat qiladi. Buxgalteriya hisobining qator k o ‘rsatkichlari umum- 
lashgan k o ‘rinishda korxonaning inoliyaviy holatini baholashda 
qoilaniladi. Umumlashgan k o ‘rsatkichlammg bir guruhi faoliyatni 
baholashda ko‘pincha buxgalteriya hisobining m a’lumotlariga aso- 
slanadigan statistika yordamida olinadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida buxgalteriya hisobining yago­
na tizimi o'zaro bog‘liq b o lg a n ikki qismdan rahbariyat tomonidan 
ichki foydalanish ucliun o ‘lchanadigan, ishlanadigan va topshiril- 
adigan hisob axborotining barcha turlarini o ‘z ichiga oladi. Moli- 
yaviy hisob rahbariyat tomonidan firma ichida qollaniladigan ax- 
borotdan tashqari, tashkilotdan tashqaridagilarga xabar qilinadigan 
axborotdan iborat b o lad i.
Xo‘jalik hisobining har bir turi 
operativ, statistik va buxgal­
teriya hisobi korxonalami, hududlar ham da respublika boshqaruv 
jarayonida m a’lum rol o ‘ynaydi.
Hisobning o ‘zaio chambarchas b o g ian g an uchta turi xalq 
xo^jalik hisobining yagona tizimini tashkil qiladi. Bu tizimning

---

to ‘g ‘ri tuzilishi va doimiy rivojlantirilishi bozor iqtisodiyoti sharoi- 
tida muhim ahamiyat kasb etadi.
Hisobning barcha turlarimng vazifalari umuman olganda bir 
xildir, lekin ular alohida olingan obyektlarga nisbatan hal etiladi.
Statistik hisob buxgalteriya hisobining, ayniqsa, yakuniy 
m a’lumotlaridan keng foydalanadi. Statistik hisob m a’lumotlaridan 
barcha tarmoqlar va xalq xo‘jaligini boshqarish uchun zaruriv ma- 
teriallar sifatida foydalaniladi. 0 ‘z navbatida buxgalteriya hisobi 
ham k o ‘p hollarda statistik hisobning usul va m a’lumotlaridan foy­
dalanadi. Jumladan, ishchilaming ish haqini aniqlashda statistika 
usullari bilan hisoblab topilgan ishlab chiqarish normalarining ba- 
jarilishi k o ‘rsatkichlaridan foydalaniladi.
X o‘jalik hisobi uch turining o ‘zaro b o g iiq lig i yagona dast­
labki hujjatlashtirishdan foydalanish bilan ta ’minlanadi. Yagona 
dastlabki hujjatlashtirish deganda hisobning barcha turlaridagi op- 
eratsiyalami aks ettirish uchun bir turdagi m a'lum otlardan va bir 
turdagi hujjatlardan foydalanish tushuniladi. Bunday amal hisob 
ko ‘rsatkichlaridagi qarama-qarshiliklarni bartaraf qiladi va hisob- 
dagi parallellik bilan ishlashni yuzaga keltiradi.
X o‘jalik hisobining har xil turlari va uning butun tizimi uz­
luksiz rivojlanib boradi. Dastlabki m a’lumotlarni yig‘ish, texnika- 
si, ishlash uslublari yaxshilanib bormoqda.
Shuni ta ’kidlash lozimki, xalqaro standartlarga javob beradi- 
gan va bozor iqtisodiyoti xususiyatlariga mos keladigan hisobning 
yangi tizimini ishlab chiqishda olim va am aliyotchilar rivojlangan 
bozor iqtisodiyotidagi mamlakatlarda bu sohada yaratilgan narsal- 
arga ko ‘r-ko‘rona yondashayotganlari yo‘q. Lekin xorijiy mam- 
lakatlarining amaliyotini o ‘rganish, ulami chuqur va har tomon- 
lama tahlil qilish 0 ‘zbekiston Respublikasida x o ‘jalik hisobini ta- 
komillashtirish imkoniyatini beradi.
X o‘jalik hisobida quyidagi o 'lchov birliklaridan foydalaniladi:
1.Natura o ‘lchovi.
2. Pul o ‘lchov birligi.
3.M ehnat o ‘lchov birligi.
14

---

N atura o ‘lchov birligi tezkor hisobda, statistik hisobda, bux­
galteriya hisobining analitik hisobida keng qo‘llaniladi. Bu o ‘lchov 
birligi bir turdagi buyum lar hisobi uchun kerak b o ‘ladi.
M asalan, bolalar oyoq kiyimini, m uzlatkichlar soni, gazlama 
metri va hokazo (metr, kg, dona, juft, litr va h.k).
Pul o ‘lchov birligi x o ‘jalik jarayonlari va vositalarini yago- 
na o ‘lchovda (pulda) umum lashtirishda qo‘llaniladi, y a’ni barcha 
m a b lag ia r qiymat o ‘lchov birligida ifodalaniladi.
M ehnat o ‘lchov birligi esa biror bir statistik yoki x o ‘jalik mah- 
sulotlari ishlab chiqarish uchun sarf b o ‘lgan ishchi kuchi, ishchi 
soni, ish soati va hokazolami aniqlashda q o llaniladi. Savdo ko- 
rxonasida esa m a’lum bir tovar savdo miqdori uchun sarf etilgan 
ish vaqtida, ish soati, ish kuni, ishchi kuchi va hokazoni aniqlash­
da kerak b o ‘ladi. M ehnat o ‘lchov birligi xodim lar bilan mehnat 
haqi yuzasidan hisob-kitoblarni olib borishda ham ahamiyatlidir. 
Mehnat o ‘lchov birliklari natura o ‘lchov birliklari bilan birgalikda 
mehnat unumdorligini bildiradi.
Buxgalteriya hisobi - iqtisodiy fanlardan biri b o ‘lib, uning naz­
ariyasi buxgalteriya hisobini tashkil etish texnikasi, predmeti va 
usulini o ‘rgatadi. Bu fan xo‘jalik tarm oqlarida buxgalteriya hiso­
bini yuritish usullarini o ‘rganib, umumlashtirib, uning ilg‘or usul- 
larini joriy etish bilan shug‘ullanadi. Shu bilan birga bu fan boshqa 
mamlakatlar buxgalteriya hisobini yuritish usullarining ilg ‘or shak- 
llarini xo‘jalik tarmoqlariga joriy etish y o ‘llarini ishlab chiqadi va 
amaliyotga joriy etishga tavsiya etadi.
Kishilik jam iyatining hamma bosqichlarida ham x o ‘jalikdagi 
hisob turlariga talab mavjud b o ig a n . Chunki x o ‘jalik hisobi in- 
soniyat uchun zarur b o ‘lgan iste’mol buyumlari, kiyim-kechak, 
oziq-ovqat va boshqalami ishlab chiqarish, taqsimlashni hisobga 
olish demakdir. Har bir jam iyatning ham asosiy maqsadi zaruriy 
buyumlami ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimlashdan iborat. 
Bu maqsadni amalga oshirish uchun kishilar ijtimoiy hayotida so- 
dir boMayotgan voqea va hodisalami kuzatish, jam iyatda mavjud 
b o ‘l ^ n mehnat buyumlari, mehnat qurollarini hamda mehnat ja-
15

---

rayonlarini hisobga olib borish zarur bo‘ladi. Xuddi shu vazifani 
esa x o ‘jalik hisobi bajaradi.
Tovar ayirboshlash davrida xo'jalik hisobi ahamiyati ko‘paydi, 
chunki tovar ay irboshlash uchun umumiy ekvivalent talab etiladi. 
Umumiy ekvivalentga esa faqat hisob-kitobni tashkil etish, to ‘g‘ri 
yurgizish orqaligina ega bo'lish mumkin, y a n i almashtiriladigan 
tovarm ishlab chiqarish uchun sarflangan mehnat miqdorini an- 
iqlash kerak b o ia d i. Ishlab chiqarish kengaytirilgan takror ishlab 
chiqarish jarayonining o ‘sishi natijasida xo‘jalik faoliyatiga rahbar- 
lik qilish murakkablashgan va moddiy ishlab chiqarish asosida vu- 
ju d g a kelgan xo ‘jalik hisobi ahamiyati oshgan, jam iyatning hamma 
sohalarida mulklarni hisobga olish borasidagi. iqtisodiy faoliyatini 
boshqarishdagi roli oshib borgan. Iqtisodiy faoliyatni boshqarish 
xo‘jalik hisobi orqali olingan m a’lum otlar asosida olib boriladi va 
tegishli qaror va qonun hamda qoidalar qabul qilinib, shular asosi- 
da butun x o ‘jalik faoliyati boshqariladi.
X o‘jalik hisobi asosan quyidagi funksiyalarni bajaradi:
a) x o ‘jalik hisobi tarmoqlari korxona, tashkilot va muas- sasal- 
arda sodir b o ‘layotgan xo‘jalik jarayonlarini kuzatib borish;
b) kuzatish orqali olingan m a’lum otlami miqdoriy k o ‘rsat- m a­
lar da ifodalash;
d) korxona, tashkilot, muassasa x o ‘jalik faoliyatlarini kuzatish 
natijalarini maxsus hujjatlarda qayd etish;
e) maxsus hujjatlarda aks ettirilgan m a’lumotlami umum- 
lashtirish va guruhlashtirish, xo'jalik jarayonlari ustidan nazorat 
o ‘m atish va ularga ta ’sir etish.
X o‘jalik hisobining yuqoridagi funksiyalari ayrim korxona, 
muassasa, tashkilot va umuman butun xo’jalikning iqtisodiy jihat- 
dan asoslangan joriy va kelgusidagi reja k o ‘rsatkichlarini tuzishda, 
ular bajarilishi ustidan nazorat olib borishda muhim ahamiyat kasb 
etadi.
16

---