Ishingizni ijtimoiy tarmoqlarda baham ko'ring

11.1 Mukammal raqobat

Biz allaqachon bozor bu qoidalar majmui bo'lib, ular yordamida xaridorlar va sotuvchilar bir-birlari bilan o'zaro munosabatda bo'lishlari va operatsiyalarni (bitimlarni) amalga oshirishlari mumkinligini aniqladik. Odamlar o'rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning rivojlanish tarixi davomida bozorlar doimo o'zgarishlarni boshdan kechirmoqda. Misol uchun, bundan 20 yil oldin hozirda iste'molchi uchun mavjud bo'lgan elektron bozorlarning ko'pligi yo'q edi. Iste'molchilar kitobni sotib ololmadilar, maishiy texnika yoki poyabzal, shunchaki onlayn-do'kon veb-saytini ochib, sichqonchani bir necha marta bosish orqali.
Adam Smit bozorlarning tabiati haqida gapira boshlagan paytda, ular shunday tartibga solingan edi: Evropa iqtisodiyotida iste'mol qilinadigan tovarlarning aksariyati asosan qo'l mehnatidan foydalangan ko'plab manufakturalar va hunarmandlar tomonidan ishlab chiqarilgan. Firma miqyosi jihatidan juda cheklangan bo'lib, ko'pi bilan bir necha o'nlab ishchilar, ko'pincha 3-4 ishchilar ishlagan. Shu bilan birga, bunday manufakturalar va hunarmandlar juda ko'p bo'lib, ular bir xil tovarlar ishlab chiqaruvchilar edi. Biz ko'nikkan brendlar va mahsulotlarning xilma-xilligi zamonaviy jamiyat unda iste'mol yo'q edi.
Bu belgilar Smitni iste’molchilar ham, ishlab chiqaruvchilar ham savdolashish qobiliyatiga ega emas, narx esa minglab xaridorlar va sotuvchilarning o‘zaro ta’sirida erkin belgilanadi, degan xulosaga keldi. 18-asr oxirida bozorlarning xususiyatlarini kuzatar ekan, Smit xaridorlar va sotuvchilar muvozanatga "ko'rinmas qo'l" tomonidan boshqariladi degan xulosaga keldi. O'sha paytda bozorlarga xos bo'lgan xususiyatlarni Smit ushbu atamada umumlashtirgan "mukammal raqobat" .
Mukammal raqobat bozori - bu xaridorlar va sotuvchilar mahsulot va bir-birlari haqida bir xil ma'lumotlarga ega bo'lgan sharoitda bir hil mahsulotni sotadigan ko'plab kichik xaridorlar va sotuvchilardan iborat bozor. Biz Smitning "ko'rinmas qo'l" gipotezasining asosiy xulosasini allaqachon muhokama qildik - mukammal raqobat bozori resurslarni samarali taqsimlashni ta'minlashga qodir (mahsulot uni ishlab chiqarish uchun firmaning marjinal xarajatlarini aniq aks ettiruvchi narxlarda sotilganda).
Bir vaqtlar ko'pchilik bozorlar haqiqatan ham mukammal raqobatga o'xshardi, ammo 19-asr oxiri va 20-asr boshlarida, dunyo sanoatlashganida va bir qator mamlakatlarda sanoat tarmoqlari(koʻmir qazib olish, poʻlat qazib chiqarish, temir yoʻl qurilishi, bank ishi) monopoliyalari shakllandi, endi mukammal raqobat modeli ishlarning haqiqiy holatini tasvirlash uchun mos emasligi maʼlum boʻldi.
Zamonaviy bozor tuzilmalari mukammal raqobat xususiyatlaridan uzoqdir, shuning uchun mukammal raqobat hozirgi vaqtda ideal iqtisodiy modeldir (fizikadagi ideal gaz kabi), ko'p sonli ishqalanish kuchlari tufayli haqiqatda erishib bo'lmaydi.
Mukammal raqobatning ideal modeli quyidagi xususiyatlarga ega:

1. 
   Ko'pgina kichik va mustaqil xaridorlar va sotuvchilar bozor narxiga ta'sir qila olmaydi
   
2. 
   Firmalarning erkin kirishi va chiqishi, ya'ni hech qanday to'siq yo'q
   
3. 
   Bozorda sifat jihatidan farq qilmaydigan bir hil mahsulot sotiladi
   
4. 
   Mahsulot haqidagi ma'lumotlar ochiq va bozorning barcha ishtirokchilari uchun bir xilda mavjud
   

Bunday sharoitda bozor resurslar va tovarlarni samarali taqsimlashga qodir. Raqobatbardosh bozor samaradorligining mezoni narxlar va marjinal xarajatlarning tengligidir.
Nima uchun narxlar marjinal xarajatlarga teng bo'lsa, taqsimlash samaradorligi paydo bo'ladi va narxlar marjinal xarajatlarga teng bo'lmaganda yo'qoladi? Bozor samaradorligi nima va unga qanday erishiladi?
Bu savolga javob berish uchun oddiy modelni ko'rib chiqish kifoya. Kartoshka yetishtirishning marjinal tannarxi ortib borayotgan funktsiya bo'lgan 100 fermerdan iborat iqtisodiyotda kartoshka etishtirishni ko'rib chiqing. Kartoshkaning 1 kilosi 1 dollar, 2 kilosi 2 dollar va hokazo. Fermerlarning hech biri ishlab chiqarish funktsiyasida qolganlarga nisbatan raqobatdosh ustunlikka ega bo'lish imkonini beradigan bunday farqlarga ega emas. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, fermerlarning hech biri savdolasha olmaydi. Dehqonlar tomonidan sotiladigan barcha kartoshka umumiy talab va umumiy taklif balansi uchun bozorda aniqlangan bir xil narxda sotilishi mumkin. Ikki dehqonni ko'rib chiqaylik: fermer Ivan kuniga 10 kilogramm kartoshkani 10 dollarlik marjinal xarajat bilan ishlab chiqaradi va fermer Maykl 20 kilogramm marjinal xarajat bilan 20 kilogramm ishlab chiqaradi.
Agar bozor narxi bir kilogramm uchun 15 dollar bo'lsa, unda Jon kartoshka ishlab chiqarishni ko'paytirishga undaydi, chunki har bir qo'shimcha mahsulot va sotilgan kilogramm unga foydani oshiradi, chunki uning marjinal qiymati 15 dollardan oshmaydi. Shunga o'xshash sabablarga ko'ra, Mixail ishlab chiqarish hajmining qisqarishini rag'batlantirish.
Keling, quyidagi vaziyatni tasavvur qilaylik: Ivan, Mixail va boshqa fermerlar dastlab 10 kilogramm kartoshka ishlab chiqaradilar, ular kilogrammini 15 rubldan sotishlari mumkin. Bunday holda, ularning har birida ko'proq kartoshka etishtirish uchun rag'bat bor va hozirgi holat yangi fermerlarning kelishi uchun jozibador bo'ladi. Dehqonlarning har biri bozor narxiga hech qanday ta’sir ko‘rsatmasada, ularning birgalikdagi sa’y-harakatlari har birining qo‘shimcha foyda olish imkoniyatlari tugamaguncha bozor narxining shunday darajaga tushishiga olib keladi.
Shunday qilib, to'liq ma'lumot va bir hil mahsulot sharoitida ko'plab o'yinchilarning raqobati tufayli iste'molchi mahsulotni eng past narxda - ishlab chiqaruvchining marjinal narxini buzadigan, lekin ulardan oshmaydigan narxda oladi.
Endi grafik modellarda mukammal raqobat bozorida muvozanat qanday o'rnatilishini ko'rib chiqamiz.
Muvozanatli bozor bahosi bozorda talab va taklifning o'zaro ta'siri natijasida o'rnatiladi. Firma ushbu bozor narxini berilganidek qabul qiladi. Firma bu narxda o'zi xohlagancha tovarlarni sotishi mumkinligini biladi, shuning uchun narxni pasaytirishdan foyda yo'q. Agar firma mahsulot narxini oshirsa, u umuman hech narsani sota olmaydi. Bunday sharoitda bitta firma mahsulotiga bo'lgan talab to'liq elastik bo'ladi:
Firma bozor narxini berilganidek qabul qiladi, ya'ni. P = konst.
Bunday sharoitda firmaning daromadlar jadvali kelib chiqishidan chiqadigan nurga o'xshaydi: