Iskandar zulqarnaynning sharqqa yurishi. Spitamin qo‘zg‘oloni

2-bosqich - Miloddan avvalgi 328 yilning bahorida Iskandar jangovor So‘g‘dliklarni batomom taslim etish uchun So‘g‘d yurtiga yana qo‘shin tortdi. So‘g‘dliklar esa mustahkam qal’alarga joylashib, yunon satrapliklari mahkamalariga hujum qiladilar. Iskandar o‘z qo‘shinlarini 5 ta otryadga bo‘lib, ulardan biriga o‘zi bosh bo‘ldi. Butun So‘g‘d bo‘ylab uning shahar va qishloklarini qilichdan o‘tkazish rejasini ishlab chiqdi. Bu davrda Spitamen boshchiligida qo‘zg‘olon butun Sug‘dni qamrab olgan, ularga baktriyaliklar va saklar ham qo‘shilgan edi. Diodor Sitsiliskiy yozishicha, Sug‘d qishloqlaridan 120 000 odamni qilichdan o‘tkazgan. Natijada Sug‘d davlati xuvvullab qolgan. Aleksandr o‘z sarkardalariga Sug‘dda shaxarga asos solish kerakligini buyurgan.
So‘g‘d va Baqtriyadagi qishloq va shaharlar har xil yo‘llar bilan bosib olindi. Ksenippa (Qashqadaryoning janubi –g‘arbiy tomonida) bosib oladi. Iskandar Samarqandga alohida otryad yuborib, uning qo‘lga kiritgan har bir parcha yeriga yunon mustamlakachilarini joylashtirishni topshirdi. Ammo Spitamen ham qarab turmadi. U Iskandar qo‘shinlari qarshisida kutilmagan paytda paydo bo‘lib, unga zarba berar, yana yashirinib g‘oyib bo‘lardi. Spitamenning harbiy taktikasi ayyor Iskandar va uning qo‘shinlarini g‘aflatda qoldirdi, Iskandarning ayg‘oqchilari Spitamenning mamlakatning shimolidagi massaget va daxlar jamoasida ular bilan birga yana bosqinchilarning asosiy qo‘shinlariga qattiq zarba berishga tayyorgarlik ko‘rayotganligidan xabar topadi. Iskandar uning ustiga o‘zining tajribali lashkarboshilaridan ikkitasini qo‘shin bilan yuboradi. Ammo ustamon Spitamen kutilmaganda 600 otliq yigitlari bilan endi Baqtriyada paydo bo‘ladi va Zariaspga hujum qiladi. Krater rahbarligida tezda u tomonga kuchli qo‘shin yuboriladi. Bundan xabar topgan Spitamen endi cho‘lga chekinadi va kutilmaganda So‘g‘d istehkomlaridan biri, massagetlar yurtiga yaqin joylashgan Baga qal’asida paydo bo‘ladi. Bu qal’a quyi Zarafshon xududida joylashgan bo‘lib, uni Buxoro yoki Qalai-Dabus qal’asi bo‘lsa kerak deb hisoblaydilar.
Arrianning xabar berishicha, Spitamen 3 ming kambag‘al massagetlarni Iskandarga qarshi qo‘ya oldi. Ammo harbiy kuchlar teng bo‘lmagan jangda u yengiladi va 800 ta suvoriyini yo‘qotadi. Jangda omon qolgan suvoriylar esa uni tark etadi. Yunon tarixchilarining ma’lumotiga ko‘ra massagetlar o‘sha jangdan keyin Spitamenning boshini tanasidan judo qilib, Iskandarga yuborgan. Kvint Kursiy Ruf esa u o‘z sevimli hotinining qurboni bo‘lganligini, uning oilasi Spitamenni Iskandarga taslim bo‘lishga ko‘ndira olmagach, uni uyqusida kallasini olib, Iskandarning qarorgohiga olib borganligini ta’kidlaydi.
Spitamenning o‘limi So‘g‘d xalqining dushmanga qarshi milliy ozodlik kurashining ikkinchi bosqichida xotima bo‘ldi. Spitamen kurashining ikkinchi bosqichida yerli o‘troq aholi garchi Iskandarning satrapliklariga bo‘ysunishdan bosh tortsa-da, bosqichilarga qarshi janglarda faol qatnashmadi. Ozodlik urushining ikkinchi bosqichi davomida Spitamen ko‘chmanchi daxlar, massagetlar va boshqa sak qabilalaridan tashkil topgan ko‘ngillilarga suyandi. Bu davrda Iskandar So‘g‘d va Baqtriyadagi barcha qal’alarni vayron qilib, ularga yunon lashkarlarini joylashtirdi. Ular Iskandarning joylardagi "ko‘z-qulog‘i" va tayanchi edi. Shunday qilib, Iskandar So‘g‘diyonani ikkinchi marta o‘ziga bo‘ysundirdi.
Mil.avv. 328-327 yilning qishini u Nautakada o‘tkazdi. Mil.avv. 327 yilning boshidan Aleksandr tomonidan O‘rta Osiyoni bosib olishning uchinchi yakunlovchi bosqichi boshlanadi.
So‘g‘d vatanparvarlarining yunon mustamlakachilariga qarshi kurashining uchinchi bosqichi boshqacha xarakter kasb etdi. Endi So‘g‘dning dehqonlari dushmanga qarshi faol harakat qilmadi. Ularning ikki yillik urush davomida ekinzorlari izdan chiqqan edi. Tinchligi buzilgan dehqonlar ekin-tekinlarini eka olmay qoldilar. Ko‘chmanchilarning esa Spitamen o‘limidan keyin qanday qarorga kelganligi xaqida manbalarda hech qanday ma’lumot saqlanmagan. Shunisi ma’lumki, hali xalqing qarshiligi batamom so‘nmagan edi. Kutilmagan joyda qarshilik alangasi paydo bo‘lishi mumkin edi. Bu Iskandarni tashvishga solardi. Shuning uchun miloddan avvalgi 328 yil So‘g‘d xalqining Iskandarga qarshi faol kurashi tarixida Iskandar uchun keskin burilish yili bo‘ldi. Endi Iskandar avvalgidek mahalliy aholiga qarshi qahr-g‘azabini o‘ylanibroq sochadigan bo‘ldi. U endi mahalliy aholiga yaqinlashish, ular bilan til topish yo‘lini qidirdi. Shu maqsadda mahalliy aslzodalarni shoh saroyiga yaqinlashtirdi, o‘zi boshqalarga o‘rnak sifatida tub aholi urf-odatlari, xulq-atvorini o‘zlashtirishga kirishdi. Biroq uning bu harakati yunonlar orasida noroziliklarga olib keldi. Ammo Iskandar o‘z yo‘lidan qaytmadi. Kim unga ochiq norozilik qarshiligini ko‘rsatsa, boshini tanasidan judo etdi. Shu yo‘lda uning eng yaqin do‘sti, mohir lashkarboshi Klit va saroy tarixchilaridan Kallisfonlar qurbon bo‘ldilar. Iskandarning bu siyosati unga qarshi saroy fitnasini keltirib chiqardi. Jahongir buni ham o‘z vaqtida sezib, tashkilotchilarni qatl qildirdi. Iskandarning bu siyosatini ko‘rgan mahalliy aristokratiyaning bir qismi unga yaqinlashdi, do‘stlik qon-qarindoshlik iplarini tiklash yo‘lini axtardilar. Lekin Iskandar siyosatining o‘zgarishiga ishonchsizlik bilan qaragan tub aholi, aslzodalarning boshqa bir qismi mustahkam tog‘ qal’alariga chekinib, o‘zlari uchun yorug‘ kunlar kelishini kutardi. Iskandar o‘zining qonxo‘r otryadlarini tog‘larda joylashgan ana shu qal’alarni egallash uchun yubordi. Makedoniyalik Iskandarning ana shu yurishi So‘g‘d xalq milliy ozodlik kurashining uchinchi bosqchini tashkil etdi.
Miloddan avvalgi 327 yilning qishini Iskandar Nautakda o‘tkazdi. Bahorda Nautaka atrofidagi qal’alarni, Gabaza, Pareytakena, (Surxondaryo xududi) Bubukena(Tojikiston janubi) kabi shaxarlarni egalladi.
Xisor va Qo‘hitong tog‘larida ham mustaxkam qal’alar bor edi. Bular Arimas, Sisimetr va Xorien qal’alari bo‘lib, bu qal’alari ularning egalari nomlari bilan atalgan. Sisimetr Darband qishlog‘i yaqinida (Qashqadaryo va Surxondaryo chegarasi xudularida). Sug‘d qal’asida baqtriyalik Oksiartning oilasi - xotini, bolalari va go‘zal qizi Roksana yashar edi. Yunon tarixchilarishshg yozishicha, Baqtriya va So‘g‘diyonadagi tog‘lar orasida 4 ta juda mustahkam qal’alar joylashgan. Ular So‘g‘d, Sisimmitra, Arimaza va Xorien deb atalgan. Ammo bu ma’lumotlar mavjud qadimgi qal’alar bilan solishtirilganda ularning faqat ikkitasini aniqlash mumkin bo‘lgan. Ular So‘g‘d va Xorien qal’alaridir. So‘g‘d qal’asi Nautak rayonida, Urgut tog‘larida, Xorien qal’asi esa hisor tog‘ining Boysun tizmalarida joylashgan.
Iskandarning 300 ta navkari bir kechada So‘g‘d qal’asini egallashdi. Dastlab uni olish qiyin bo‘ldi. U baland qoya tepasida, joylashgan bo‘lib, unga faqat bir tomondan yaqinlashish mumkin edi. Iskandar kimki birinchi bo‘lib qal’aga kirsa, 12 talant oladi, ikkinchi va uchinchi bo‘lib kirganlar ozroq, ohirgi kishi bir talant oladi, deb mukofot e’lon qilgandan so‘ng navkarlar faol harakat qila boshlaydilar. So‘g‘d qoya qal’asini egallashda ko‘pgina kishilar qoyadan yiqilib haloq bo‘lishdi. Iskandarning askarlari qal’ada Oksiartning oilasi va uning qizi Roksanani ko‘rib lol qolganlar. Roksana go‘zallikda tengi yo‘q farishta bo‘lgan. U Doro III ning beva xotinidan keyingi Osiyo go‘zali edi. Arrianning yozishicha, Iskandar uni bir ko‘rishda sevib qolgan va unga uylangan. Iskandar Roksana tufayli uning otasi Oksiartning gunohlaridan o‘tib, unga yaxshi munosabatda bo‘ldi va uni Baqtriya satrapi etib tayinladi. Shundan so‘ng Iskandar Oksariat yordamida Xorien qoya qal’asini egallash rejasini tuzdi. Bu qal’ada Iskandarga muxolifiyatda bo‘lgan ko‘pgina mahalliy hokimlar, ularning oilalari joylashgan edi. Ular orasida Eparx(shahar hokimi) Xorien ham bo‘lib, qal’ani yunonlar uning nomi bilan atashgan. Xorien Iskandar elchisi Oksiartdan barcha gapni eshitgach, darhol qarshiliksiz taslim bo‘ldi va o‘z qal’asining xo‘jayini bo‘lib qoldi. Shunday qilib, miloddan avvalgi 327 yilning yozida Iskandar O‘rta Osiyoni o‘ziga to‘liq bo‘ysundirib oldi. U mahalliy aslzodalardan Oropiya ismli kishini So‘g‘d podshosi qilib tayinlab, tez kunda hindiqush orqali hindistonga yurish boshlab yubordi.
Shunday qilib, O‘rta Osiyo xalqlarining Spitamen boshliq milliy ozodlik kurashining uchinchi bosqichi Iskandarning hisor tog‘laridagi baland qoyalar ustida qurilgan qal’alarga yashiringan mahalliy aslzodalarga qarshi kurashi bilan yakunlandi.
Erksevar So‘g‘d xalqi va ularning jangovor ittifoqchilari bo‘lgan massaget va dax qabilalari ustidan g‘alabani ta’minlashda Iskandarning O‘rta Osiyo xalqlariga nisbatan ustamonlik bilan qo‘llagan siyosati katta ish berdi. U o‘z maqsadiga erishish yo‘lida rejalashtirgan avvalgi siyosatini o‘zgartirishga majbur bo‘ldi. qator chekinishlarga majbur bo‘ldi va nihoyat mahalliy aristokratiya qatlamini o‘z tomoniga bura oldi. Ammo u bunga qadar mamlakatni vayron qildi, minglab yosh yigitlarning yostig‘ini quritdi, arzimagan qarshilik uchun tinch aholini shafqatsizlik bilan jazoladi.
Yunon-makedonlarning O‘rta Osiyodagi istilolari, minglab yunonlarning So‘g‘diyona va Baqtriyaning unumdor yerlariga ko‘chirib keltirilishidan qat’iy nazar Iskandarning bu yerdagi siyosati mustahkam emas edi. Uning o‘limidan keyin O‘rta Osiyoda yunonlarga qarshi qo‘zg‘olonlar davom etaverdi. Miloddan avvalgi 325 yili Iskandar Hindiston yurishida bo‘lgan vaqtda uning o‘limi haqida mish-mish tarqadi va 3 ming yunon-makedonlar Yunonistonga qaytish kayfiyatida qo‘zg‘olon ko‘tardilar. Ammo qo‘zg‘olon bostirildi. Miloddan avvalgi 325 yilda So‘g‘d va Baqtriyaga ko‘chirib keltirilgan 20 ming piyoda va 3 ming suvoriylar o‘z vatanlariga jo‘nab ketdi. Ammo lashkarboshi Perdikka ularni qurolsizlantirishga ulgurdi va ularning mol-mulklari sodiq askarlarga bo‘lib berildi. Yunon bosqinchilari bu ishda mahalliy aristokratiyaning qo‘li borligini sezib qoldi va shu tufayli tezda barcha viloyat va tumanlardagi mahalliy hokimlarni makedoniyaliklar bilan almashtirdi. Faqatgina Iskandarning qaynotasi Oksiart va Perdikkaning qaynotasi Atrapatlar o‘z lavozimlarida qoldilar xolos.
Boshqaru tizimida Aleksandr Axamoniylar davridagi boshqaruv tizimini saqlab qoldi. 8-12 shaxar qurdirgan.
Aleksandriya Oksianskaya- Tarn fikricha, Termizga yaqin joylashgan. Rtveladze uni Kampirtepa yodgorligi deb hisoblaydi. Ay Xanum Shimoliy Afg‘onistonda, Aleksandriya Margianskaya – Bandixon xududlarida.
Bartriyada fors Artabaz satrap bo‘lgan. O‘rta Osiyoda Aleksanrga yaqin gorzon boshlig‘ig‘a hatto yirik saprak xokimlari ham bo‘ysungan.

XULOSA
Mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab bag‘rikenglik va insonparvarlik madaniyatini rivojlantirish, millatlararo va konfessiyalararo hamjihatlikni, jamiyatda fuqarolar totuvligini mustahkamlash, barcha fuqarolarga millati va diniy e’tiqodidan qat’i nazar, teng huquq va imkoniyatlar yaratish, yosh avlodni vatanparvarlik, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat, Vatanga muhabbat va sadoqat ruhida tarbiyalash O‘zbekistonda davlat siyosatining muhim ustuvor yo‘nalishlaridan biri etib belgilangan.
Aleksandr Makedonskiyning mil.avv.334-324 yillardagi harbiy yurishlari natijasida Bolqon yarim oroli, Egey dengizi orollari, Kichik Osiyo, Misr, Old va O‘rta Osiyo, Hind daryosining Yuqori oqimigacha bo‘lgan hududni qamrab oluvchi ulkan davlat toshkil topdi. Yunon-makedonlarning 330-327 yillardagi O‘rta Osiyoga bosqinchilik yurishlariga qaramasdan o‘sha davrda bu hududlarning ijtimoiysiyosiy va madaniy hayotida muhim o‘zgarishlar bo‘lib o‘tdi. O‘rta Osiyoga Ellin (Ellada, Bolqon yarim oroli) madaniyati kirib keldi. O‘rta Osiyoning janubiy viloyatlari yirik ellinistik davlatlar tarkibiga kirib, bu viloyatlarda yangi siyosiy-ma’muriy tartib joriy etildi. Bu tartib O‘rta Osiyoda madaniy, iqtisodiy, tovar-pul munosabatlarining rivojiga turtki bo‘ldi. Mahalliy va ellin madaniyatining uyg‘unlashuvi bo‘lib o‘tdi.
Yunon-makedonlar Yaksart bo‘yida to‘xtab bu erdagi Shaharlarga o‘z harbiy qismlarini joylashtira boshladilar. Ko‘p o‘tmay bu Shaharlar aholisi Aleksandrga qarshi qo‘zg‘olon ko‘taradilar. Daryoning o‘ng qirg‘og‘idagi saklar ham o‘z qo‘shinlarini bir erga to‘play boshlaydilar. Xuddi shu paytda Baqtriya va Sug‘diyona hududlarida ham Aleksandrga qarshi qo‘zg‘olonlar boshlanib ketadi.
Aleksandr dastlab Yaksart bo‘yida o‘z mavqeini mustahkamlashga qaror qilib, bu erdagi qo‘zg‘olonlarni bostirdi. Sug‘diyonada mil.avv. 329 yil ko‘zida Spitaman boshchiligidagi qo‘zg‘olonni (Maroqandda) bostirish uchun sarkarda Farnux boshchiligidagi qo‘shinlarni jo‘natdi. O‘zi asosiy kuchlar bilan saklar ustiga yurish qildi. Ammo, bu yurish muvafaqiyatsiz tugadi.
Natijada mahalliy zodagonlarning deyarli barchasi Aleksandr hokimiyatini tan olib uning xizmatiga o‘tib ketdilar. Mil.avv. 327 yilning oxirida Sug‘diyonadagi qo‘zg‘olonning so‘nggi o‘choqlari ham bostirildi. Aleksandr Makedonskiyning harbiy yurishlari. Aleksandr Makedonskiyning harbiy yurishlari.
Yunon-makedon bosqinchilariga qarshi uch yil davomida kurash olib borar ekan, O‘rta Osiyo xalqlari mislsiz jasorat namunalarini ko‘rsatdilar. Ular Yunonlar o‘ylaganidek, «varvarlar» va madaniyatdan orqaga qolgan emas, balki o‘z davrining yuksak harbiy san’ati va madaniyatiga ega ekanliklarini namoyish etdilar.
Aleksandriya Oksianskaya- Tarn fikricha, Termizga yaqin joylashgan. Rtveladze uni Kampirtepa yodgorligi deb hisoblaydi. Ay Xanum Shimoliy Afg‘onistonda, Aleksandriya Margianskaya – Bandixon xududlarida.
Bartriyada fors Artabaz satrap bo‘lgan. O‘rta Osiyoda Aleksanrga yaqin gorzon boshlig‘ig‘a hatto yirik saprak xokimlari ham bo‘ysungan.