Islep shıǵarıw faktorları hám islep shıǵarıw procesi

natija natija

S = =

xarajatlar mexnat, moddiy va moliyaviy resurslar

Óndiristiń ekonomikalıq jáne social natiyjeliligin parıqlaydilar. Nátiyjelililikti ekonomikalıq jáne social túrlerge bolıw shártli bóliniw esaplanadı. Materiallıq islep shıǵarıw processinde júzege keletuǵın hám miynet ǵárejetleri menen baylanıslı bolǵan nátiyjelerdiń hámmesi ekonomikalıq hám málim mániste social nátiyje dep aytıw múmkin.

Bul jerde sonı eskertip ótiw kerek, ekonomikalıq jáne social túsiniklerdiń sunhiy bóliniwi haqqında tartısıw múmkin. Lekin, ekonomika socialliq ómirden sırtda bolmaǵanı sıyaqlı, socialliq ómir de ekonomikasız bolmaydı. Sonday eken, olardı bir-birinen ajıratıp bolmaydı. CHunki ámelge asırılǵan hár bir jumıs áyne waqıtta da ekonomikalıq, da social nátiyje keltiredi.
Ekonomikalıq nátiyjelililik óndiristiń ekonomikalıq nátiyjesin kórsetedi. Mısalı, ónim islep shıǵarıw, basqarıw, jańa texnika hám texnologiyanı engiziw, miynet sapasın asırıw hám taǵı basqalardıń nátiyjesi. Ekonomikalıq nátiyje material, miynet, pul hám basqa resursların tejew sebepli erisilgen muǵdar, waqtın tejew, qurılıs múddetlerin kemeytiw, miynet sarpın tejew, jumıs waqtıniń zoe ketiwin kemeytiw, aqshalar oborotın tezlestiriw, ónim jetistiriw kólemin ósiriw, jumıslar sapasın jaqsılaw hám basqa nátiyjeler menen xarakterlenedi.
Social nátiyjelililik shaxstıń hár tárepleme jetilisiwine járdem beretuǵın ilajlardı ámelge asırıwdıń natiyjeliligin ańlatadı. Ol miynet hám turmıs sharayatların jaqsılanıwında, xızmetkerler mamanlıǵın asırıwda sawlelenedi hám tiykarǵı azıq-túlik, tarawdıń tovarlarınıń xalıq jan basına tutınıw etiliwi, social tutınıw fondlaridan beriletuǵın pensiya hám jeńillikler, kadrlar tayarlaw boyınsha ǵárejetlerdiń ósiwi menen xarakterlenedi.
Bul nátiyjeler óndiristiń ózinde vujudga kiyatırǵanın hám birlesip orınlanǵan miynet sebepli isleytuǵınlar ortasındaǵı munasábetler tahriflanishini názerde tutsak, olardı sociallıq-ekonomikalıq nátiyje dep atasak boladı.
Ekonomikalıq nátiyjelililiktiń mánisi onıń kriteryası hám kórsetkishler sistemasında sawlelenedi. Kriterya máselesi ekonomikalıq nátiyjelililik teoriyasınıń eń zárúrli tarawı esaplanadı. Filosofiyalıq mániste kriterya -bul tiykarǵı ólshew, zárúrli ayrıqsha belgi, tiykarǵı kózqaras bolıp tabıladı. SHular tiykarındaǵana ol yamasa bul tarawdaǵı biziń bilimlerimizni ob'ektiv haqıyqatlıǵın, tuwrılıǵın hám isenimliligin anıqlaw, haqıyqattı ańǵarıwmovchiliklardan parıq etiw múmkin. Óndiristiń tiykarǵı maqsetine erisiw ushın barlıq resurslardan aqılǵa say paydalanıw, tayarlanatuǵın ónimdiń hár bir birligine sarplanatuǵın ǵárejetlerdi kemeytiw kerek boladı. Sonday eken, nátiyjeni o'lchaganda kriterya retinde jámi social miynetti tejew, onıń ónimliligin asırıw qabıl etiledi.
Óndiristiń ulıwma (absolyut ) natiyjeliligi degende ǵárejetler hám resurslarınıń ayırım túrleri menen salıstırılǵan yamasa salıstırıwlanǵan ekonomikalıq nátiyjediń ulıwma muǵdarı túsiniledi. Óndiristiń ulıwma natiyjeliligi ǵárejetler hám resurslarınıń ayırım túrlerinen paydalanıw dárejesin anıqlaw hám bahalaw ushın qollanıladı hám ulıwma xalıq xojalıǵı boyınsha, tarmaqlar, kárxanalar, kapital qurılıs ob'ektleri boyınsha esaplab shıǵıladı. Bunday nátiyjelililikti anıqlaw ǵárejetler hám resurslar natiyjeliligi dárejesin, nátiyjelililiktiń tiykarǵı jıynawların sáwlelendiriwshi differentsiyalangan kórsetkishlerdi esaplab shıǵıwǵa tiykarlanadı. Bunday kórsetkishlerge óndiristiń yamasa ol jaǵdayda tayarlanatuǵın ónimdiń miynet sıyımlılıqı, material sıyımlılıqı, fond sıyımlılıqı, kapital sıyımlılıqı kiredi.
Miynet sıyımlılıqı milliy dáramat, sap payda, jalpı tavar ónimdiń yamasa natural formada kórsetilgen ónim birligine sarplanǵan ǵárejet muǵdarın xarakteristikalaydı. Ónimdiń sermehnatliligi - bul arnawlı bir túrdegi ónimdi (mısalı, bir traktorni, kostyumni yamasa kóylekti) óndiriske sarp etiw bolǵan jumıs waqtı muǵdarın ańlatiwshı kórsetkish esaplanadı.
Miynet sıyımlılıqınıń úsh túri boladı : texnologiyalıq, tolıq hám xalıq xojalıǵı miynet sıyımlılıqı. Miynet sarpın esapqa alıw tárepine qaray bolsa, ol taǵı úsh túrge: rejeli miynet, normativ miynet hám haqıyqıy (ámeldegi) miynet sıyımlılıqlarına bólinedi. Ekonomikalıq nátiyjelililikti joybarlaw hám analiz etiw tekǵana ǵárejet hám resurslar tiykarǵı túrlerinen paydalanıw dárejesin analiz etiwdi óz ishine alıwı kerek, bálki onıń pútkilley ózgeriwin, jıyındı (integral ) nátiyjelililikti bahalawdı da óz ishine aladı.
Mine sol maqsette ekonomikalıq nátiyjelililiktiń ulıwmalastıratuǵın, kompleks kórsetkishleri esaplab shıǵıladı hám óndiristiń sońı nátiyjeleri sol kórsetkishler járdeminde analiz etiledi. Bunday kórsetkishler túrli ǵárejetler hám resurslarınıń dárejesin jıynalǵan túrde, hár túrlı faktorlardıń tásirin esapqa aladı. Islep shıǵarıw -texnikalıq wazıypanı sheshiwdiń qandayda bir variantınıń social - ekonomikalıq abzallıǵın tiykarlab beriw, usınıs etilgen variantlardan eń nátiyjeligini tańlap alıw maqsetinde anıqlanatuǵın nátiyjelililik salıstırıwiy nátiyjelililik dep ataladı. Salıstırıwiy nátiyjelililik eki hám odan artıq variantlardı salıstırıwlaw hám sol tiykarda bir varianttıń basqa variantlardan ústinligi jáne onıń optimallıǵın anıqlap beredi. Optimal varianttı tańlap alıw hám de onı tiykarlab beriw ushın qosımsha kapital aqshalardıń qoplanish múddeti yamasa salıstırıwiy nátiyjelililik koefficiyentin esaplab shıǵıw hám olar muǵdarın normativ ma`nisi menen salıstırıwlaw kerek boladı.
Qosımsha kapital aqshalardıń ózin oraw múddeti (v) qosımsha kapital aqshalardıń (K2-K1) ónim ózine túser bahasın tómenletiwden alınǵan tejam (T1-T2) ga qatnası menen anıqlanadı :
^K2 ^{– K}1

V =

^T1 ^{– T}2
Bul jerde v - qoplanish múddeti (jıl esabında );
K1 hám K2 variantlardı engiziw ushın kerek bolǵan aqshalar muǵdarı ;
T1 hám T2 salıstırıwlanatuǵın variantlardıń ekspluataciya ǵárejetleri.
Qosımsha kapital aqshalardıń salıstırıwiy nátiyjelililik koefficiyenti (E) qoplanish múddetiniń teris ańlatpası esaplanadı hám ózine túser bahasın tómenletiwden alınǵan tejamning qosımsha kapital aqshalar muǵdarına qatnası menen anıqlanadı :
^T1 ^{– T}2 ¹

E = ----------- yoki -- ^K2 ^{– K}1 ^V

Keltirilgen ǵárejetler, olardıń wazıypası jáne onı esaplaw usılı. Keltirilgen ǵárejetler kapital aqshalardıń salıstırıwiy-ekonomikalıq natiyjeliligin ańlatiwshı kórsetkish bolıp, texnikalıq hám ekonomikalıq máselelerdi sheshiw variantlarınıń eń jaqsısın tańlap alıwda qollanıladı. Qandayda bir texnikalıq wazıypanı sheshiwdiń, ratsionalizatorlik hám oylap shıǵarıw usınısları, texnikalıq hám shólkemlestiriwdiń múmkin bolǵan variantların, ónim sapasın asırıwdıń túrli usılların salıstırıwlaganda basqa shártleri teń bolıp qalsa, keltirilgen ǵárejetler minimum bolıwın talap etetuǵın variant eń jaqsısı esaplanadı. Bir neshe variantlardan eń jaqsısın tańlap alıw ushın tómendegi keltirilgen ǵárejetler formulasınan paydalanıw kerek.

S + Yen · K  min

Bul jerde S - arnawlı bir variant boyınsha islep shıǵarılǵan ónim ózine túser bahası ; En - kapital aqshalar natiyjeliliginiń normativ koefficiyenti;

K - bir yo'la salınatuǵın kapital aqshalardıń jıyındısı.
Xalıq xojalıǵında jańa texnika, oylap tabılǵanlar hám ratsionalizatorlik usınıslarınan paydalanıwdıń ekonomikalıq natiyjeliligin belgilew metodikasında nátiyjelililiktiń normativ koefficiyenti xalıq xojalıǵınıń hámme tarmaqları ushın 0, 15 ke teń etip alınǵan. Keltirilgen ǵárejetlerdi anıqlaw eski texnika ornına jańasın jaratıw hám qóllaw nátiyjesinde payda bolatuǵın ekonomikalıq nátiyjeni bahalawǵa xalıq xojalıǵı kózqarasınan jantasıwdı talap etedi.
Jıllıq ekonomikalıq nátiyje - bul jańa texnika, texnologiya hám progressiv (aldıńǵı) ónim túrleriniń, miynet hám islep shıǵarıwdı shólkemlestiriwdiń ekonomikalıq natiyjeliligin analiz etiw hám bahalawda qollanılatuǵın zárúrli kórsetkishlerden biri bolıp tabıladı. Bul kórsetkish salıstırıw etiletuǵın variantlar boyınsha sarplanǵan ǵárejetler tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar tiykarında tómendegi formula járdeminde esaplab shıǵıladı :
^{Y = (T}1^{+En K}1^{) – (T}2^+EnK2^{)  A}2

Bul jerde Y - jıllıq tejam;

T1 - jańa texnika boyınsha ilajlar engizilgungacha bolǵan ónim yamasa jumıs birliginiń ózine túser bahası (swm esabında );
T2 - sonıń ózi, ilajlar engizilgennen keyin (swm esabında );
K1 - ilajlar engizilgungacha ónim birligine sarplanǵan kapital aqshalar muǵdarı ;
K2 - sonıń ózi, ilajlar ámelge asırılǵannan keyin;
A - jańa ilajlar ámelge asırılǵannan baslap tayarlanatuǵın jıllıq ónim yamasa islerdiń natura birligi.
En - kapital ǵárejetlerdiń norma daǵı salıstırıwiy natiyjeliligi koefficiyenti.
Ol jańa kapital qoyılmalardıń minimal dárejedegi ekonomikalıq natiyjeliligin hám de bir sumlıq kapital qoyılma bir jılda ónim ózine túser bahasın neshe tıyınǵa kemeytira alıwdı ańlatadı. Mısalı, tarawdıń tarmaǵı ushın belgilengen nátiyjelililik koefficiyenti norması 0, 15 bolsa, bul sol tarmaqta hár bir swm kapital qoyılmalar ónim ózine túser bahasınıń tómenlewi esabına eń kami menen 15 tıyınlıq tejam, payda beriwi zárúr. Nátiyjelililik koefficiyenti " 0" den " 1" ga qansha tez intilsa, nátiyjelililik sonsha joqarı, ǵárejetlerdiń joba qoplanish múddeti bolsa sonsha qısqa boladı. Óndiristiń nátiyjelililik dárejesi túrme-túr, bir-birine baylanıslı bolǵan faktorlar tásirinde dúziledi hám qáliplesedi. Hár bir kompleks, tarmaq hám kárxana ushın onıń texnikalıq- ekonomikalıq ózgesheligi sebepli nátiyjelililikti asırıwdıń ayriqsha faktorları bar.
3. Kárxananıń islep shıǵarıw quwatı jáne onı esaplaw usılı
Tiykarǵı islep shıǵarıw fondlari kólemi hám olardan paydalanıw dárejesi kárxananıń islep shıǵarıw quwatı úlkenligin belgileydi. Ol islep shıǵarıw programmasın tiykarlashda úlken rol oynaydı hám de kárxananıń belgilengen nomenklatura hám sapalı ónim islep shıǵarıw boyınsha 'otentsial múmkinshiliklerin xarakteristikalaydı. Bunnan kelip shıǵadıki, islep shıǵarıw quwatı - bul, málim bir waqıt dawamında aldıńǵı texnologiyalardan paydalanıw, islep shıǵarıw hám miynetti shólkemlestiriwdiń aldıńǵı sharayatlarında islep shıǵarıw múmkin bolǵan ónimlerdiń maksimal dárejesi bolıp tabıladı. Ol qaǵıydaǵa kóre, islep shıǵarılǵan ónimler kóleminiń natural kóriniste, bul kárxananıń qánigeleskenligi hám ónimdiń bólek túrleri ortasındaǵı óz-ara qatnasına kóre anıqlanadı.
Kárxananıń islep shıǵarıw quwatı aldıńǵı (tiykarǵı ) sexlar quwatı menen, sexlar quwatı bas uchastkalar quwatı menen, uchastkalar quwatı bolsa bas úskeneler quwatına tiykarlanıp Anıqlanadı. Kárxana islep shıǵarıw quwatı úlkenligin belgilep beretuǵın kórsetkishler qatarına tómendegilerdi kirgiziw múmkin:
* úskeneler quramı hám túrler boyınsha sanı ;
* úskene, agregat hám qozaqlardan paydalanıwdıń texnikalıq-ekonomikalıq norma (normativ) lari;
* úskenelerdiń islew waqtı fondı ;
* jumısshılar sanı ;
* islep shıǵarılıp atırǵan ónim nomenklaturasi hám assortimenti (túrleri hám túrli-tumanlıǵı ). Kárxana islep shıǵarıw quwatınıń baslanǵısh (jıl basında ), juwmaqlawshı (jıl aqırında ), ortasha jıllıq hám de joybar quwatı túrleri bar. Joybar quwatı qurılıs joybarında názerde tutılǵan boladı. Qayta qayta tiklew, keńeytiw hám texnikalıq tárepten qayta qurallandırıw dawamında joybar quwatı úlkenlashtirilishi múmkin. Usınıń sebepinen ámeliyatda joybar quwatı ko''incha kárxananıń ámeldegi quwatı menen salıstırıladı. Kárxananıń ámeldegi quwatı kárxana islep shıǵarıw programmasın tayarlaw ushın tiykar bolıp xızmet etedi.
Kárxana islep shıǵarıw quwatın anıqlawda rezervdagi úskenelerden tısqarı, barlıq ornatılǵan úskeneler esapqa alınadı. Birpara sexlarda (yig'uv, quyuv hám basqa sexlarda ) islep shıǵarıw quwatı islep shıǵarıw maydanlarına tiykarlanıp esaplanadı. Islep shıǵarıw quwatın anıqlawda ónim birligine sarplanıwshı waqıt norması yamasa hár bir úskenediń ónimlilik normalari zárúrli áhmiyetke iye bolıp, olar aldıńǵı hám de 'rogressiv bolıwı talap etiledi.
Kárxana bas buwınınıń (tiykarǵı sexining) islep shıǵarıw quwatı tómendegi formula tiykarında esaplanadı:
_{М } ^{n  Ф}макс