Islom dini musulmon mamlakatlari san`atida o`z izini qoldirdi

1.2 Xalifalik dastlabki to‘rt xalifa boshqaruvi davrida

Muhammadning o‘limidan so‘ng, hokimiyatni kimga berish masalasida muhojirlar va ansorlar o‘rtasida bahs yuzaga keldi. Ikki tomon kelishib, musulmon jamoasi va arab davlati rahbari sifatida Abu Bakrni tanlashdi. Uni “xalifa”-“o‘rinbosar” deb atashdi.
Abu Bakr Muhammadning safdoshlaridan, uning qaynotasi (Oyshaning otasi) bo‘lib, yirik savdogar edi. Islomda «Xalifai ar-roshidin», ya’ni to‘g‘ri yo‘ldan borgan xalifalar, choryorlar deb atalgan dastlabki to‘rt xalifaning birinchisi. 632-634-yillarda xalifalik qildi. Abu Bakr Makkaning qurayish qabilasining tamim urug‘idan bo‘lib, Islomdan oldin uning nomi Abdullot (Lot xudosining bandasi) bo‘lgan. Islomga kirganidan keyin, Muhammad unga Abdulloh deb nom bergan. Biroq musulmonlar orasida Abu Bakr (Bakrning otasi) laqabi bilan tanilgani uchun, Abdulloh ismi unutilib ketgan. Islom dinini ikkilanishsiz qabul qilgani uchun, Muhammad unga «Siddiq» unvonini bergan.
Abu Bakr Muhammad bilan 622-yilda Makkadan Yasrib (Madina)ga hijrat qilgan. Badr, Uxud, Xandak va boshqa barcha janglarda ishtirok etgan. Muhammad vafotidan keyin birinchi xalifa etib saylangan. Arab qabilalari, mushriklar, yahudiylarning Madina hokimiyatiga qarshi ko‘tarilgan qo‘zg‘olonlari (Musaylimlar qo‘zg‘oloni) ni bostirgan.
Abu Bakr Iroq va Suriya fathi uchun qo‘shin yubordi. 633-yili Sosoniylarga, 634-yili Falastin yerlariga yurishlar uyushtirdi. Uning davrida “Qur’on”ni jamlash ishlari boshlangan. Ilk marotaba qurilgan Arab xalifaligini islomiy siyosat asosida boshqarib, Arabistonda islom dinini mustahkamladi. Abu Bakr ozg‘in, yumshoq ko‘ngilli va tabiatli, kamtar, xalqqa juda marhamatli bo‘lgan.
U o‘limi oldidan kengash chaqirib o‘zining yaqin safdoshi Umarni (634- yil) vasiyat yo‘li bilan o‘ziga voris etib tayinlagan.
Umar ibn Xattob to‘rt xalifaning ikkinchisi bo‘lib, 634-644-yillarda xalifalik qilgan. To‘g‘rini egridan ajratishda o‘ta hassos va odil bo‘lganligidan Muhammad unga «Foruq» unvonini bergan. Islomgacha qurayshlarning siyosiy ishlarini yurgizar edi.
Umarning xalifaligi davrida Suriya, Falastin, Misr va Vizantiya hamda Erondagi Sosoniylar davlatlariga yurishlar uyushtirildi. Arablar Falastin va Suriyadagi hal qiluvchi janglarda Vizantiya qo‘shinlarini mag‘lub etib, 640- yilda muhim port Qaysariyni egalladi. 640-641-yillarda Misr egallandi. Aleksandriya shahrini 642-yil sentabrda imzolangan shartnoma asosida qo‘lga kiritdi. 643-yilda Liviya egallandi va 647-yilda Vizantiyaga qaram Afrika hududlariga (arablar bu yerni Mag‘rib deb nomlagan bo‘lib, hozirgi Tunis, Jazoir, Marokko hududlari kirgan) hujum qildi. Bunga qadar arablar 641-yilda Yuqori Mesopotamiyani egallab, Armanistonga hujum qilib, poytaxti Dvin shahrini bosib olgan edi. Eronda majusiylik-olovga sig‘inishga aylanib ketgan zardushtiylik dini bekor qilindi. Eron hududlari butunlay islom chegaralari ichiga qo‘shildi.
Umar bir eronlik nasroniy qul - Lu’lua tomonidan zaxarlangan xanjar bilan o‘ldirildi. Xalifalikka Usmon ibn Affon keldi va u 644-yildan 656- yilgacha xalifalik qildi. Usmon davrida asosan o‘zining urug‘doshlarini hokimiyatga olib kelishi natijasida ichki noroziliklar yuzaga keldi. Norozilarning bir qismi Alini xalifa bo‘lishining tarafdorlari edi. Ular “shia Ali” (“Ali guruhi”) nomini olgan. Guruhning asoschisi Muhammadning safdoshi Abu Zarr al-Gifar edi. Bundan tashqari yana uchta norozi kayfiyatdagi guruhlar-Kufa, Basra va Misrda yuzaga keldi. Ular Usmondan xalifalikni topshirishini talab qildi. Usmon ular talablarini bajarishga rozilik bildirdi. Ammo, uning urug‘doshi va maslahatchisi ummaviy Marvon ibn al- Xakam Misrga elchi yuborib, isyonchilarni qatl etishni buyurdi. Xat ular qo‘liga tushib qolgandan so‘ng, Usmonni uyiga bostirib kirib, uni 656-yil o‘ldirdi.
Umar davrida Eron sosoniylariga qarshi boshlangan urush, Usmon davriga kelib nihoyasiga yetdi. VII asr 30-yillar boshida sosoniylarning to‘xtovsiz taxt almashinuvlari Eronni birmuncha zaiflashtiradi. Bunday vaziyatdan foydalangan badaviylar Mesopatamiyaning Ubilladan to Xirogacha bo‘lgan hududlariga bostirib kira boshlaydi. 632-633-yil qishida taxtga Yazdigard III o‘tirgach, arab qo‘shini Eronga vassallik qaramida bo‘lgan qo‘shni hududlar-Mesopatamiyaning janubiy chegaralari va Baxraynga qarshi xarakat qila boshladi.
Baxrayn cho‘l zonasining hukmdori al-Munzir Ktesifon podsholarining tartibsizliklari sabab Muhammad davrida islomni qabul qilgandi. Muhammad vafotidan so‘ng ham al-Munzir islomga sadoqatligicha qoldi. Biroq, uning o‘limidan so‘ng Baxrayn arablari ikki guruhga bo‘linib ketdi. Qays qabilalarining ko‘pchiligi islomga sodiq qolishgan va Madinaga bo‘ysungan; ularga qarshi kurashgan arablarning bakr qabilalari Ktesifondan panoh topishga urinishdi. Musulmonlarga qarshi guruh boshlig‘i al-Xutam (asli qays qabilasidan) 400 ta o‘z tarafdorlari va fors qamalchilari yordamida qays- musulmon jangchilarini mag‘lub qildi va ularni Xadjar yaqinidagi al-Juvas qal’asida qamalga olishdi. Abu Bakr ularga yordam uchun al-Xadram boshchiligida uncha katta bo‘lmagan qo‘shin yuboradi. Qo‘shin safi yo‘l- yo‘lakay kengayib bordi. Xadram qo‘shini Xutam ustidan g‘alabaga erishdi.
633-yil “Zanjirlar jangi” (fors askarlari bir-birini zanjir bilan bog‘lab olgan edi) da Musanna bin Xaris sosoniylar ustidan g‘alaba qozonib, Xiro shahrini egalladi. Xolid ibn al-Valid Ulleysda forslarni yana mag‘lub etdi. Shu vaqtda forslar qo‘shiniga boshchilikni Rustam qo‘liga oldi, 634-yil noyabrda Rustam qo‘shinlari “Ko‘prik ustidagi jangda” arablar ustidan g‘alaba qozondi. Ammo, 635-yilda Buvaybe jangida forslar yana yengildi. Vaziyatni to‘g‘ri baholagan Rustam butun Eron hududidan qo‘shin to‘plashga kirishdi. 636-yil kuzida Rustam katta qo‘shin bilan Xiro yaqinidagi Kadisiyaga yetib keldi. Arablarning Saad ibn Abu Vaqqos boshchiligidagi qo‘shini qarshisiga chiqdi. Faqat to‘rt oydan so‘ng, 637-yil boshida Rustam jangga kirishga qaror qildi. Kadisiya jangida forslar yengilgach, Yazdigard III Zagros tog‘iga qochdi. 637-yil yozda poytaxt Ktesifon egallandi. 648-649- yillarda bir necha qonli janglardan so‘ng Fors, Kermon va Seyiston egallandi. 647-yili Kirenaika bosib olindi, 649-yili Kipr ishg‘ol etildi. Arablar 651-yil Xurosonga bostirib kirdi va Marvni egalladi.
Qu’roni Karim. Qu’roning ayrim qismlari va suralari turli odamlar tomonidan turli buyumlarga-toshga, teriga va palma yaproqlariga yozilgan edi. Xalifa Abu Bakr davrida uni yagona kitob holiga keltirishga qaror qilindi.