Islom falsafasiga kirish

Inson amallari 
Kalom ilmidagi asosiy masalalardan biri sabab va oqibat 
tahlilidir. Bu y nalishda inson tomonidan amalga oshirilgan xatti-
harakat — a'mol (amallar), ularni sodir etishdagi obyektiv va 
subyektiv jihatlarni iganishga katta e'tibor qaratilgan. Bu masala 
yuzasidan jabariylar, qadariylar va hanafiylar rtasida ancha 
tortishuvlar b lib tgan. 
Jabariylar inson z amallarida mustaqil emas, ularni Alloh 
belgilaydi deb hisoblaganlar. Alloh amallarni yaratadi, demak U 
inson sodir etgan barcha amallar uchun javobgardir. Shuning 
uchun ham u kechiradi. 
Qadariylar esa, aksincha, barcha amallarni insonning z 
b yniga yukladilar. Alloh ularning amallarida ishtirok etmaydi, 
degan tezisni ilgari surdilar. 
Hanafiylar jabariylarni insonlarning not ri ishlarini Allohga 
bo lash va insonga xos b lgan narsalarni taqish bilan Xudoni 
haqorat qilganlikda aybladilar. Ular qadariylarning qarashlarini 
ham "kufr" deb topdilar. Hanafiylar rtacha y lni tanladilar. 
Hanafiylar b yicha, Jabariylar Alloh yaxshi-yomon amallarni 
yaratadi, deganda haq b lsalar, inson z amallari uchun zi 
javob berishi kerak, deganda qadariylar haq edi. Biroq hanafiycha 
t ri mulohaza shuki, Alloh insonning istisnosiz barcha 
amallarini taqdir qiladi (qadar), s ng hukm qiladi (qazo), s ng 
yaratadi (taxliq, xalq). Inson ularni amalga oshiradi (fe'l). Ezgu 
ishlarda u Alloh yordamiga suyanishi (tavfiq) mumkin, yomon 
ishlar qilsa Alloh undan yuz giradi (hizlan). 
Shu yerda "istit a" — insonlarni biror amalni qilishga 
qobiliyati, ya'ni toqati masalasi ham kalomning qiz in bahslariga 
aylanganligini aytib tish kerak. Hanafiylar insonga qobiliyat 
konkret amal vaqtida beriladi (ma'al-fe'l), dedilar. Karromiylar 
57 

---

esa Alloh tomonidan insonga zi xohlagan xatti-harakatini amalga 
oshirishi uchun oldindan qobiliyat ato etilgan, aks holda, inson 
ularni bajara olmasdi, demak, "istit a" "amal"dan oldin berilgan 
b lishi kerak (qabl al-fe'l) degan mulohazada turdilar. Abu Hanifa 
va uning izdoshlari inson z faoliyatida ikki qarama-qarshi amalga 
qobiliyat hosil qiladi (al-istit a li-z-ziddain) dedilar. Moturidiy 
hanafiylarning fikrlarini yanada konkretlashtirib, kalom ilmiga 
"ixtiyor" tushunchasini kiritdi. 
Moturidiy b yicha, amalni bajarishda ikki xil qudrat (istitoat) 
mavjud. Biri insonda tabiiy ravishda oldindan b ladi (qabl al-
fe'l). U insonning salomatligi va kuchiga bo liq. Ikkinchisi esa 
amal payti keladi (ma' al-fe'l) va inson shu ishni bajarishga turli 
vositalar bilan qodirlik paydo qiladi. Ana shu ikki xil qodirlik 
ishning yaxshilikka yoki yomonlikka burilishiga sharoit tu diradi. 
Shu rinda insonga tanlov huquqi, ixtiyor beriladi. Shu bilan 
birga, inson amalni bajarishga kelganda Parvardigor irodasiga 
bo liqligi k rinadi: insonning tabiiy qudrati b lgani bilan unga 
ikkinchi qodirlik (istit a), ya'ni shu ishni amalga oshirish uchun 
sharoit, imkoniyat, bir s z bilan aytganda, vosita b lmasa bu 
ishni amalga oshira olmaydi. 
Moturidiyning kalom ilmi rivojidagi rnini belgilar ekanmiz, 
shuni alohida ta'kidlash zarurki, u zidan oldingi kalom ilmi 
natijalarini xulosalagan va mavjud turli ta'limotlardan sintez y li 
bilan yangi nazariyani ishlab chiqqan buyuk ilohiyot olimidir. 
Moturidiy ilmiy merosini chuqur rgangan olmon olimi Rudolf 
Ulrix uni kalom ilmining eng yuksak namoyandasi, degan qarorga 
kelgan. Uning yozishicha, Moturidiy Movarounnahrdagi ilo-
hiyotshunoslik taraqqiyotida burilish nuqtasini belgilab berdi. 
Moturidiy sha davrlarda hanafiylarga qarshi chiqqan mu'tazila 
maktabining namoyandalari bilan kurashibgina qolmay, 
Movarounnahrda hanuz z ta'sirini y qotmagan zardushtiylik, 
moniylik dinidagi dualistik qarashlarning not ri ekanligini 
ishonarli tarzda isbotlab berdi va bu mintaqada islomning yagona 
e'tiqod manbasiga aylanishiga xizmat qildi. 
Moturidiy ta'limotida falsafiy istilohlar k p uchraydi 
(masalan, yunoncha "ousia" s zi ma'nosiga t ri keladigan 
58 

---

"moya" yoki "javhar" kabi istilohlar). Shuningdek, inson ta'rifi 
yoki Allohning yagonaligi (tavhid) masalalarida ham falsafiy 
mushohadalarni k ramiz. Ammo bular Moturidiyning falsafaga 
moyilligi bor, degan xulosani bermaydi. Shu bilan birga, falsafa 
bu davrlarda jamiyatning ziyoli tabaqasi orasida ancha singishib 
qolganidan darak beradi. Ulrix Rudolfning k rsatishicha, 
hanafiylar inson va Alloh rtasidagi munosabatlarni rganishda 
m tadil usulni tanlash, turli farazlar (vahiy va aql, Alloh va 
insoh, Alloh va olam) rtasida mantiqiy mutanosiblik b lishi 
tarafdori b lganlar. Moturidiy bu usulni davom ettirgan va 
tafakkurning ajralmas xususiyatiga aylantirgan. U biror diniy 
hukm chiqarish lozim b lgan hollarda, turli jihatlarning 
mutanosib kelishi tamoyiliga asoslangan. Ushbu tamoyil bilishning 
uch y li — hissiy idrok, naqllar va aql-mantiqiy tafakkurning 
tengligini k rsatish uchun olib borgan muttasil urinishlarida 
namoyon b ladi. Olam asosi haqidagi qarashlarda esa, jismlarning 
(tab'lar sifatidagi) mustaqilligi, ularning Allohga (a'roz, ya'ni 
aksidensiyalar sifatidagi) tobe'ligi borasidagi Moturidiyning 
fikrlari diqqatni ziga jalb etadi. 
Moturidiy oyalari haqida ravshan tasawur hosil b lishi 
uchun uning ta'limotini quyidagi ixcham satrlarda k rsatish 
mumkin: 
- Alloh amrlariga rioya qilish farzdir. Jinoyatchi qattiq 
jazolanishi lozim; 
- yaxshi va yomon amallar Alloh tomonidan yaratilgan (jaba-
riylar kabi). Ammo Alloh yomon ishlarni xohlar-xohlamas, 
rizosisiz, moyilligisiz va ixtiyorisiz yaratgan; 
- banda z amalini zi sodir etadi va buning uchun yo jazo 
oladi yoki mukofot. Bu Allohning unga bergan qobiliyatiga qarab 
b ladi. Agar bunga qobiliyati b lmasa, inson yomon amal qila 
olmagan b lardi; 
- jannat va d zax azaldan bor. Ular hech qachon y q 
b lmaydilar; 
- Allohning sifatlari va kalomi azaliy, ya'ni yaratilmagan. 
Qur'on, shuninguchunham, yaratilmagandeyilishi shart. Inson 
tomonidan qiroat qilinishi uchun yaratilgan, deyish mumkin; 
59 

---

- Pay ambar shafoati — haq; 
- iymon k p ham, kam ham b lmaydi; 
- bilish uch usul orqali amalga oshadi: a) his-sezgi organlari; 
b) tafakkur bilan nazar solish orqali; v) naql (hadislar va diniy 
hujjatlar) orqali. 
Olamning yaratilganini diniy hujjatlar tasdiqlaydi, sezgi orqali 
uning sifatlarini his etadi va aql orqali xulosa yasaydi. Masalan, 
Alloh olamni cheklangan vaqtda yaratganini Qur'onda aytgan. 
Demak, odamlar muayyan vaqtda dunyoga kelganlar va asta-
sekin rivojlanib boradilar. Biz his etiladigan narsalarni (a'yon) 
sezgi organlarimiz yordamida sezamiz va ular qarama-qarshi 
tomonlariga ega ekanligini bilamiz. Biz ularning tur unlik holatida 
b lishi va harakatga keJishi sababi borligini aql yordamida 
aniqlaymiz. Bu degani, aksidensiya (a'roz) abadiy emas va jism 
bilan bo liqdir deganidir. Demak, vaqtinchalikdir. Shunday 
qarash Ash'ariyda ham bor. Ash'ariy buni inson misolida (nutfa, 
embrion va hokazo bosqichlar) k rsatgan. 
- Alloh bandadan kuchi yetmagan narsani bajarishni talab 
qilmaydi (qadariylar kabi). Insonning imkoniy qudrati 
cheklangan. Toqatidan orti ini bajarishga ojiz. 
- Iymon boshqa va amal boshqa. Kalimai shahodatni til bilan 
aytgan banda musulmon b ladi, uning qalbidagi iqrorini Allohga 
havola qiimoq kerak. 
- Banda mustaqil emas, u zining shaxsiy ishtirokisiz doim 
zgarib boradi. Ixtiyori Boshqaruvchi (Alloh) q lidadir. 
- Vaqt doirasida paydo b lgan olam abadiy b la olmaydi. 
- Alloh ilm va qudrat kabi zotiy (aynizot) va zining zotidan 
alohida ( ayrizot) b lgan sifatlarga ega. 
- Bu sifatlar insondagi sifatlarga aynan emas, ularni majozan, 
ya'ni insonlarnikidek talqin qilish t ri b lmaydi. 
- Sifatlar Allohning zoti kabi ibtidosiz va azaliydir. 
- Alloh olamni yaratishda ixtiyorli b lgan, ya'ni Alloh 
olamni zi xohlagandek yaratdi. Allohning bu harakati (fe'li) 
zaruratan tu ilmagan, balki Uning xohish-irodasi tufayli amalga 
oshdi. Alloh bu ishni xohlagan payti amalga oshirishi mumkin 
edi. Shuning uchun ham, Yaratuvchilik sifatim" uning Zotida 
60 

---

b lmagan deyish, Uni yaratilmalar bilan tenglashtirilishiga olib 
keladi. Moddiy olam yaratilmasdan oldin ham Yaratuvchilik 
Allohga xos sifat (vusifallohu bi-t-takvini fil-azali) b lgan. 
- Yaratilgan olam Uning Zotining ifodasi emas. Zotidan 
tashqaridir. 
- Alloh ringa ega deyilishi mantiqiy emas, chunki Alloh 
rinni moddiy olamda yaratgan. U bu jarayongacha ham mavjud 
b lgan va shuning uchun u bundan mustasnodir. 
- Oxiratda jannat ahli Alloh yuzini k rishi mumkin, ammo 
uning qanday tarzda amalga oshishi noma'lum (bi-la misal va-la 
kayfa).