Issiqlik texnikasi asoslari

qoida shuni ifodalaydiki
, 
Tabiatdagi yuz berayotgan barcha hodisalarning men musbat yo‘nalishda deb qabul qilganlarim, hech qanday 
kompensatsiyalarsiz, o‘z-o‘zidan yuz berishi mumkin, lekin, teskari, ya'ni manfiy yo‘nalishda, ular, faqat ular bilan 
bir vaqtning o‘zida yuz berishi shart bo‘lgan musbat yo‘nalishdagi o‘zgarishlar bilan kompensatsiyalanganidagina 
yuz berishi mumkin". 
Bu qoidani butun olam uchun tadbiq etish, birinchi bo‘lib Lord Kelvin keltirgan xulosaga olib keladi. 
Demak, amalda, agar butun olam bo‘yicha yuz berayotgan hodisalar, alohida olingan ma'lum bir 
yo‘nalishda kechishi miqdor qiymati, qarama-qarshi yo‘nalishda kechayotgan yo‘nalishdagi 
hodisalarning miqdor qiymatidan doimo katta bo‘lsa, demak, butun olamning umumiy holati, doimiy 
ravishda, birinchi yo‘nalishda yana va yana o‘zgarib, shu tarzda, u chegaraviy holatga intilar ekan. 
Guvohi bo‘lganingizdek, Karno, Kelvin, Klauzislarning ilmiy tafakkurlari evaziga insoniyat nafaqat 
termodinamikaning 
ikkinchi qonuni
, balki, mutloq nol harorat, butun olamning to‘xtovsiz kengayishi 
haqidagi bilimlarga ham ega bo‘ldi. 
Xulosa qilib aytganda yuqoridagi jarayonlar hozirgi kunda bizni turmush tarzimizda ham keng 
miqyosida ishlatiladi. 

---

Abdulaziz 
Rahimov 
Mustaqil ish
Issiqlik texnikasi
Qaynash mavzusi fizikaning suyuqliklar bo'limidagi ko'rinishi sodda tuyulgan, lekin o'quvchi va 
talabalar tomonidan qiyin o'zlashtiriladigan mavzudir. Sababi, fizika ta'limining barcha bosqichlarida bu 
qaynash jarayon har xil akspektlar asosida bayon qilinib, ularda to'la tasavvur hosil bo'lmaydi va bu 
jarayonning asoslarini hamon to'la o'zlashtirmasdan qolmoqda. Shu sababli, ushbu maqolada qaynash 
jarayonining fizik akspektlarini to'laroq tahliliy bayon qilishni maqsad qilib qo'ydik. "Qaynash - 
suyuqlikning butun hajm bo'ylab shiddat bilan bug'ga aylanish jarayoni. Suyuqlikda hamisha erigan 
gazlar mavjud bo'lib , ular idishning tubi va devorlarida hamda suyuqlik ichida muallaq siljib yurgan 
chang zarralarida mayda pufakchalarni hosil qiladi" -deb ta'rif beriladi. Soddaroq ta'rif bersak: Qaynash- 
suyuqlik ichida pufakchalarning paydo bo'lib, ularning suyuqlik sirti kattalashib, yuqoriga harakat qilishi, 
uning sirtiga 
qalqib chiqib yoriladigan (portlaydigan) bug' pufakchalarining shiddat bilan hosil bo'lish 
jarayoniga aytiladi. Modomiki, pufakchalarning keskin hosil bo'lish jarayoni qaynash ekan, pufakcha nima 
uchun hosil bo'ladi? degan savolga javob beraylik. Tajribalarda aniqlanishicha gazlar suyuqlikda eriydi. 
Suyuqlik tarkibida ham hamma vaqt erigan gaz molekulalari bo'ladi. Shuningdek, idish devorining sirt 
qatlamidagi gaz, havo molekullalarini o'ziga tortib turgan, ya'ni adsorbsiyalangan bo'ladi. Demak, 
suyuqlik solingan idish devorida doimo havo molekulalari bor deyish mumkin. Idishga suv solib isitaylik. 
Bu jarayonda idish devorlaridagi havo va suyuqlikda erigan gazlarning eruvchanligi kamayadi va mayda 
pufakchallar hosil bo'ladi. 
Suyuqlikning bug'lanishi va bug'ning kondensatsiyasi har bir qabariq yuzasida doimiy ravishda 
muvozanat holati paydo bo'lguncha davom etadi. Bunda qarama-qarshi yo'nalgan ikki jarayon bir-birini 
bekor qiladi. Mexanik muvozanat holatida qabariq ichidagi havo va bug' bosimlari yig'indisi qabariq 
tashqarisidagi tashqi bosimga teng bo'lishi kerak. Tashqi bosim atmosfera bosimi va atrofdagi 
suyuqliklarning bug'ining bosimlaridan iborat. Agar suyuqlik shunday haroratgacha qizdirilsa, to'yingan 
bug' bosimi qabariq tashqarisidagi bosimdan oshib ketsa, qabariq suyuqlikning ichki yuzasidan 
bug'lanish tufayli o'sishni boshlaydi va pufakcha hosil bo'ladi. Qabariq - bu yod modda, pufakcha uchun 
markazdir. 
Suyuqlikda bug' pufakchasi hosil bo'lishi uchun suyuqlikning biror joyida pzich kamaygan sohalar 
yuzaga kelishi kerak. Prinsip jihatdan bunday bo'lishi mumkin, chunki issiqlik harakatlarining xaotik 
bo'lishi tufayli zarralarning hajmda o'rtacha teng taqsimlanishdan chetlanishi mumkin. Bunday o'rtacha 
taqsimlanishdan chetga chiqishlar fluktuatsiyalar deb ataladi. Faqat bunda quyidagilarni nazarda tutish 
kerak. Bug'ning kritik temperaturadan uzoq temperaturadagi zichligi suyuqlikning zichligidan minglab 
marta kichik. Shuning uchun pufakcha hosil bo'lishi uchun anchagina katta fluktuatsiya bo'lishi kerak, 
tasodifiy ravishda zarralar zichligi qolgan hajmdagi zijligidan minglab marta kichiq bo'lgan sohalar 
vujudga kelishi kerak. Bunday fluktuatsiyalarning ehtimolligi esa juda kichik ekanligi ravshan. Bunday 
soha qandaydir kattaroq hajmni egallashi ehtimolligi esa undan ham kichik. Zichlik fluktuatsiyasi tufayli 
pufakcha paydo b o'lsa ham, ko'p hollarda uning kattalashishiga sharoit bo'lmaydi. Chunki pufakcha 
gaz molekulalari va to'yingan bug'li yopiq "idishdir", suyuqlikning pufakchani o'rab turgan yopiq sirti bu 
"idishning" devoridir. Sirt egriligi tufayli egrilik markaziga qarab yo'nalgan kuch vujudga keladi. Shu 
kuch pufakchani yorib yuborishi mumkin, chunki pufakchaning o'lchamlari juda kichik bo'lganligi tufayli 
bu kuch juda katta bo'ladi. Bir qarashda bundan suyuqlik umuman qaynamaydi degan xulosa kelib 
chiqadi, lekin suyuqlik qaynaydi. Suyuqlikda yoki suyuqlik solingan idish devorlarida erigan gazlar 
bo'ladi dedik, suyuqlik issiyotganda unda gaz pufakchalari paydo bo'lishi suyuqlik zichligining 
fluktuatsiyasi bilan bog'liq emas. Shuning uchun bu pufakchalar eng boshidanoq juda kichik bo'lmaydi 

---

Abdulaziz 
Rahimov 
Mustaqil ish
Issiqlik texnikasi
va sirt egriligi bilan bog'liq bo'lgan bosim uni siqishi shart emas. Suyuqlikning qaynash jarayonida gaz 
pufakchalari katta ro'l o'ynaydi ya'ni markaz vazifasini bajaradi. 
emperatura ortgani sari, hamda pufakchalar suyuqlik sirtiga harakati davomida pufakchaga suv bug'lari 
bug'lanib kira boshlaydi. Suv bug'lari pufakchaga kirganda pufakchaning hajmi kattalashadi. 
Pufakchaning hajmi shu darajada kattalashadiki, unga ta'sir qilayotgan Arximed kuchi devor bilan 
pufakcha orasidagi tutinish kuchlaridan katta bo'lib qolib yuqoriga harkatlanishni boshlaydi. Lekin u suv 
sirtiga yetib yorilib ketadi. Pufakchalarning yorilishi va bir-biriga to'qnashishi natijasida vijjillagan ovoz 
eshitiladi. Yorilishiga sabab yuqorida u past temperaturali suyuqlik qatlamiga duch keladi va 
pufakchaga suv bug'larining kirishi sekinlashadi. Bu jarayon suv uchun temperatura 65-
75 °C oralig'ida 
kechadi. Har xil suyuqliklarning qaynash temperaturasi har xil. Sababi, suyuqlikning xossalari, suyuqlik 
molekulalarining o'lchami, vazni, zichligi, molekulalar orasidagi masofasi, molekulalarning energiyalari, 
suyuqliklarning issiqlik o'tkazuvchanligi har xil bo'ladi. Agar berk idishga suyuqlik solingan bo'lsa, u 
o'zining bug'i bilan muvozanatda bo'ladi. Bunday bug' to'yingan bug' deb yuritiladi. Bug'ning bosimi 
uning elastikligi deyiladi. To'yingan bug'ning zichligi p~P, P esa - to'yingan bug'ning elastikligidir. 
Suyuqlikdagi havo pufakchalari ichida havo va suyuqlikning to'yingan bug'lari bo'ladi dedik, bunda havo 
pufagining muvozanat sharti quyidagichadir: 
𝑃 +
𝑀
𝜇
𝑅𝑇
𝑉
≥
2𝜎
𝑟
+ 𝜌𝑔ℎ
Bug'lanish bir gazsimon holatga, suyuq, bir moddaning bir o'tish bilan tavsiflanadi. Bu ikki usullari 
bilan amalga oshirilishi mumkin: qaynoq yoki bug'lanish usuli bilan. Suyuq modda yuzasiga bo'lib 
o'tadi bug'lanish jarayoni deb ataladi bug'lanish. Keyingi, batafsil tasvirlab qanday bug'lanish va 
zich, ya'ni, bir teskari jarayon - suyuqlik molekulalar Qaytish. tufayli suyuq holatda har qanday 
moddaning molekulalari doimiy va turli xil tezlik bilan tasodifiy harakat, deb aslida uchun: 
bug'lanish jarayoni quyidagicha amalga oshiriladi. ular orasida bor, ular uchib mumkin emas orqali 
o'zaro bir diqqatga sazovor, lekin yuzasi material yuqori kinetik energiyasi bilan molekula 
bo'lsangiz, u bartaraf etadi jalb kuch molekulalar orasidagi va moddalar tark etadi. Xuddi shu 
jarayon boshqa molekulalar bilan takrorlanadi. tashqariga off olgan holda molekulalar suyuqlik 
yuqorida bug'larini hosil qiladi. Bu bug'lanish bo'ladi.Eng katta bo'lgan bug'lanish chiqadigan 
molekulalar dan suyuqlik Chunki 
tezligini o'rtacha modda qolgan molekulalarining kinetik 
energiyasi, indeksi pasayishi haqida bo'ladi. Natijada, bug'langan suyuqlik harorati kamayadi va u 
soviydi. Shu bilan birga, biz bilamiz bir shisha buharla
şıp bo'lib, lekin u muzlatib qadar u doimo 
kutilmagan hol emas, deb uzoq vaqt davomida suv. Nima uchun? shisha o'rab issiq havo bilan 
issiqlik almashinuvi suv butun nuqtasi. Bug'lanish tezligi suyuqlik turiga, shamol yuzasiga suyuq 
modda borligi uning harorati, suyuq moddalar sirt maydoni, bog'liq. Sezilarli darajada tez 
bug'lanish jarayoni ostida bug'lanish bilan suyuq holatda modda sovutish. tez bug'lanib moddalar, 
muhandislik ishlatiladigan. bug'lanish vaqtida suyuqlik sovutish ham o'lchash qurilmalarida 
ishlatiladi namlik. Oddiy tajribalar bilan bug'lanish tezligi bepul sirt maydoni ortishi suyuq modda 
harorati, shuningdek, proportsional oshirish bilan ortadi aniqlanishi mumkin. Bug'lanish va 
kondensatsiya qarama-qarshi jarayonlar. Biz o'rgangan bu bug'lanish, va hozir qanday quyilib 
qarash. suyuq shamol ishtirokida tez bug'lanadi, lekin nima uchun? Bu aslida, deb bug'lanish ham 
"kondensatsiya" deb nomlangan qarama-qarshi jarayon, amalga oshiriladi va vaqtida. Bu tufayli 
bug 'molekulalarining ba'zi yana qaytib unga bir suyuq modda orqali harakat, deb aslida paydo 
bo'ladi. shamol molekulalari, ularni qaytib kelishga ruxsat beruvchi emas, balki, bir katta masofaga 
uchib boradi. Yo
ğunlaştırılmasından suv bug'laridan u suyuq moddalar bilan aloqada bo'lmagan 
holda uchraydi. kichik suvga guruhlangan zamin molekulalar ko'tarilgan bug 'sovuq atmosfera 
qatlamlari ichida tomchi bo'lib, Cloud tuzish bir faollashtirish jarayon. Yomg'ir va shudring - u ham 
suv bug'ining quyilib natijasidir 
muhit
.
 Suyuq-muzlatilgan bug'lanish vaqtida, munosib sovuqroq 

---

Abdulaziz 
Rahimov 
Mustaqil ish
Issiqlik texnikasi
atrof-muhit, uning yutilish energiyasi amalga oshirish uchun boshlanadi. so'riladi energiya miqdori 
"bug'lanish maxfiy issiqlik", deyiladi. Energiya, shunday qilib, uning harorati bir parametr oshirish, 
atrof-muhit uchun ozod qilinadi: kondensatsiya qachon bir teskari sodir bo'ladi. film va tomchilatib: 
quyilib, ikki qismdir. 
ıslatılmadan yuzasida hosil va kino ko'rinishi bilan birga bo'ladi. ho'llangan 
emas bir yuzasida, kondensat damlac
ık shakllangan. Bug'lanish va kondensatsiya sovutish 
uskunalari operatsiya davomida amalda qo'llaniladi.