Исследование в XXI веке январрь, 2023 г 194 jadid ziyolilarining asarlarida ta’limning ahamiyati

---

Международный научный журнал № 6 (100), часть 1 
«Новости образования: исследование в XXI веке» январрь, 2023 г 
194 
JADID ZIYOLILARINING ASARLARIDA TA’LIMNING AHAMIYATI 
Bobonazarova Dilrabo 
Farg‘ona viloyati Buvayda tumani 
 3-sonli oʻrta taʼlim maktabining
Ona tili va adabiyot o‘qituvchisi
Annotatsiya: Turkiston diyorida milliy uyg’onish namoyondalari sifatida jadid ziyolilari 
namoyon bo’ldilar,ular xalqni ma’rifatli bo’lishga targ’ib etganlar. 
Kalit so’zlar: Jadidchilik, ta’lim-tarbiya, maorif va madaniyat, jadid namoyondalari. 

Ko’zing och, yotma, g’aflatdan o’son, millat, o’son millat! Topar san birla avloding 
omon, millat, omon millat! 
Tarixdan ma’lumki, jahonda uyg’onish davri Sharq xalqlaridan boshlangan. XVXVI 
asrlarda G’arb olimlarining ba`zi kashfiyotlari nazariy asoslarini Sharq allomalari IX-X 
asrlardayoq aytib o’tishgan. Ammo sharqliklar mana shu yo’lda davom etmadilar. 
Sharqdagi turg’unlik davrida avlodlar ajdodlarning qilgan ishlaridan havolanib yurdilar, 
ularga munosib bo’lishga urinmadilar. Oqibatda taraqqiyotdan, madaniyatdan orqada qolib 
ketdilar. Mahmudxo’ja Behbudiy, Abduqodir Shukuriy (Shakuriy), Saidahmad Siddiqiy – 
Ajziy, Munavvarqori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy, Ubaydullaxo’ja Asadullaxo’jaev, 
Toshpo’latbek Norbo’tabekov, Tavallo, Fitrat, Fayzulla Xo’jaev, Usmonxo’ja Po’latxo’jaev, 
Abdulvohid Burhonov, Sadriddin Ayniy, Abdulqodir Muhiddinov, Obidjon Mahmudov, 
Is`hoqxon to’ra Ibrat, Hamza, Cho’lpon, Muqammadsharif So’fizoda, Ashurali Zohiriy, 
Polvonniyoz Hoji Yusupov, Bobooxun Salimov kabi ma’rifatparvar jadid bobolarimiz esa 
keng ma’noda ijtimoiy-ma’naviy hayotning barcha jabhalarini qayta tiklash, yangilashga 
harakat qilishadi. Milliy uyg’onish mintaqamizda jadidchilik shaklida namoyon bo’ldi. 
Bejizga XIX asrning ikkinchi yarmi XX asr boshlaridagi o’zbek (jadid) adabiyoti “Milliy 
uyg’onish davri o’zbek adabiyoti deb atalmaydi. Jadidlar zamon talablariga javob 
beradigan, taraqqiy etgan millat yetishtirish uchun – maorif (yangicha maktablar ochish, 
ta`lim usulini yangilash), san`at (badiiy adabiyot, teatr) va matbuot sohalariga alohida 
e`tibor bilan qarashadi. Ayniqsa, maktab-madrasalarni tubdan isloh qilish masalasiga butun 
kuchg’ayratlarini safarbar qiladilar. Oybekning “Navoiy” romanida madrasalar haqida 
shunday deyiladi: “Madrasa hujralari- tolibi ilmlar maskanlarining keng, bahavo bo’lishi 
go’yo odatga, an`anaga, butun zehniyatga zid bo’lganidek, Sharqda madrasa hujralari bir-
biridan hech farq qilmaydi deyish mumkin… “Ilm igna bilan quduq qazish” degan qadimgi 
fikrga hujralarning andozasi yorqin bir misol bo’lsin, deb bir zamonlar me`mori san`atda 
tolibi ilmlar uchun shu andozani qabul qilgan bo’lsalar ehtimol…”. Mirzakalon Ismoiliyning 
“Farg’ona tong otguncha” asarida esa maktablar quyidagicha tavsiflanadi: “Maktabxona 
otxonaga o’xshagan keng edi. Deraza degan narsa yo’q. yorug’ faqat qishin-yozin ochiq 

---

Международный научный журнал № 6 (100), часть 1 
«Новости образования: исследование в XXI веке» январрь, 2023 г 
195 
turadigan eshikdan tushadi. Shuning uchun ichi ola qorong’i. Bolalar bo’yi ikki qarich qilib 
guvala bilan urilgan oxurga o’xshash chuqurda o’tirishadi. Ostlarida burga bijillab yotgan 
poxol, orqalarida zax urib turgan devor”. Shuningdek, o’sha paytlardagi maktablardagi 
ta`lim haqida “Farg’ona tong otguncha” romanidagi quyidagi tasvir orqali ham yetarlicha 
tasavvur paydo bo’ladi, nazarimda: “Bolalar sovuqda muzlab, qo’llarini yenglariga, 
boshlarini yelkalariga tiqib dildirashadi. Dildirab o’tirib, har kim sabog’ini qaytarib 
qichqiradi. Bir nima deyotganiga o’zi ham tushunmay: “apalamza, al, hevamiza ham-alham, 
dol peshdu, alhamdu”, deb chinqirsa, boshqa birovi so’fi Olloyordan: “Yomon xotun 
shayotun qamchisidir, Belin bog’lovchi arg’amchisidir!” 
-deb yoshiga, axloqiga to’g’ri kelmagan bema’ni nasihatini aytib qichqiradi. Boshqa bir 
burchakdan “Chor kitob” o’qiyotgan, farz ayn o’rganayotgan, Qur`on yodlayotgan 
peshqadam bolalar, xalfalarning churqillashi eshitiladi. Bu yer maktabxonani emas, necha 
xil kata-kichik qushlar yig’ilib, har qaysisi o’z tilida, o’z yo’rig’ida churqillagan shovqinli 
orolni eslatadi”. Jadid ziyolilari mana shunday qoloq maorifni isloh qilish, «usuli jadid» 
maktablarini tashkil etishga kirishdilar. Birinchi bo’lib 1893-yili Samarqandda, 1898-yili 
Qo’qonda Salohiddin domla tomonidan, 1899-yili eski Toshkentda Mannon Qori, Andijonda 
Shamsiddin domla tomonidan jadid maktablari ochildi. 1900-yili Buxoroda Jo’raboy qori 
tomonidan yangi usuldagi maktab ochildi. 1903-yili M. Behbudiy o’z mablag’i hisobidan 
Jomboyda maktab ochdi. Hoji Muin va Abdulqodir Shakuriylar bu maktabda saboq berdilar. 
1907-yili To’raqo’rg’onda Is`hoqxon to’ra Ibrat tomonidan yangi usul maktabini ochilgan. 
1908-yili bunday maktablarni Mirza Abdulvohid ham tashkil qildi. Muftiy domla Ikrom bu 
yangi usuldagi maktablarni diniy jamoat tomonidan qabul qilinishiga erishdi. 1911-yilda 
jadid maktablari Turkistonda 63 ta bo’lib, ularda 4106 bola o’qigan. Toshkentning o’zida 24 
ta bunday maktablarda 1740 bola o’qigan. 1917-yil boshlarida o’lkada 100 ga yaqin jadid 
maktablarida 5 mingdan ziyod o’quvchi bo’lgan. Muhammadsharif So’fizoda o’zi ochgan 
maktabining tepasiga “Men ul bo’yoqchimanki, maktab xumida rang berib, qora 
chappalarni o’n ikki oyda oq qilaman” deb yozib qo’yganidek, jadidlar ochgan maktab ham 
qanchalab savodsiz avlodni ilm bilan nurlantirdi, “oqatirdi”. Ma’rifatparvar shoir, jadid 
adabiyotining namoyondalaridan biri Karimbek Kamiy ta`biri bilan aytganda bu maktablar 
quyidagicha edi: Maktabki, koni ilm-u hayo-vu adab erur, Maktabki, fayz chashmasi-yu fazli 
Rab erur. Maktabki, obro’-yu kamola sabab erur, Maktabki, favqi har shay-u kulli nasab 
erur.Jadid maktablarida ilm bolalarning ona tilida tovush usuli – usuli savtiyada o’rgatilgan. 
“Maqsad bu ishdan erdi olamg’a ilm kasri” (Ibrat) deb ta`kidlagan jadidlar yangi usul 
maktablarida Qur`oni Karim, matematika, geografiya, ona tili, rus, arab tillari, ashula, 
jismoniy tarbiyadan saboq berishadi. Avloniy : “Bizim Turkiston makotibi islomiyasinda 
avvaldan oxir qadar ta`lim o’linajak kitoblarning ba`zilari e`tiqod va amaliyoti islomga 
taalluq mushkul masalalardan iborat o’lg’onlaridin hamda aksarlari forsiy tilda yozilg’onlari 
uchun yosh bolalarning onlardan istifodalari, bir narsa anglamoqlari imkon xorijinda edi” 
deb yozadi. Shuning uchun ham ma’rifatparvar jadidlar o’z maktablari o’quvchilarini 

---

Международный научный журнал № 6 (100), часть 1 
«Новости образования: исследование в XXI веке» январрь, 2023 г 
196 
“Xo’jayi sibyon” (I. Gaspirali), “Ustodi avval” (S. Saidazizov), “Adibi avval”, “Adibi soniy” 
(Munavvaqori), “Asbobi ta`limi savod”, “Kitobat ul-atfol” (Behbudiy), “San`ati Ibrat, qalami 
Mirrajab Bandiy” (Ibrat), “Birinchi muallim”, “Ikkinchi muallim”, “Turkiy guliston yoxud 
axloq”, “Maktab gulistoni” (Avloniy), “O’qish kitobi”, “Qiroat kitobi” (Hamza) kabi darslik va 
qo’llanmalar, risolalar bilan ta`minlaganlar. Ushbu “usuli savtiya” maktablari uchun 
yozilgan darsliklar zamonaviy ilm-fan rivojida alohida o’rin tutadi. 1909-yilda Abdulla 
Avloniy yetim bolalarni o’qitish, miskin va ojiz talabalarga yordam berish, yoshlarni chet 
elga o’qishga yuborish maqsadida “Jamiyati xayriya”, Munavvarqori “Jamiyati Imdodiya”, 
Munavvarqori Abdurashidxonov, Nizomqori Hasanov, Abdulla Avloniy, Basharulla 
Asadullaxo’jaev va Toshxo’ja Tuyoqboevlar birgalikda “Ko’mak” tashkilotini tuzishadi. 
Jadidchilik harakatining rahnamosi Ismoilbek Gaspiralining “Dorur rohat musulmonlari” 
asari qahramoni Mulla Abbos varaqlagan “Istiqbol” gazetasida ko’hna Turkistonning 
tanazzuli sabablari haqida so’z yuritilib, shunday yozilgan edi: “Bir davlat yo millat xarob 
o’lajak esa eng ibtido ilmsiz va ma’rifatsiz qolur. Bu holda qo’y hayvoni kabi fahmsizlanub 
o’z boshlarini o’zlari uzatib tururlar! Nima qilsunlarki, ko’zlari bog’langandir!” deyiladi. “Aql 
egalari” deb ta`riflangan inson uchun Alloh taolo ato etgan eng ulug’ ne`matlardan biri, 
shubhasiz, fikrlash qobiliyatidir. “Yashamoq bu- his etmoq va fikrlamoq, iztirob chekmoq va 
rohat qilmoqdir. Bulardan boshqa har qanday hayot o’limdir” (Avloniy) deb bilishimiz 
kerak. Darhaqiqat, inson tafakkur mevalaridan bahramand bo’lgani, ilm o’rgangani sari 
dunyoga teran ko’z bilan boqa boshlaydi. Qur`oni Karimda “ilm” so’zining 751 o’rinda 
uchrashi, janobi payg’ambarimiz Muhammad Mustafo sollallohu alayhi vassalamning ilm 
olish, ilm talabida bo’lish haqidagi ko’plab hadislari ham shunga dalolat qiladi. Jadid 
bobolarimizning asarlaridagi asosiy g’oya ham ilm olishga, ma’rifat yo’liga chorlash bo’lgan. 
Avloniyning “Turkiy guliston yoxud axloq”ida ilmga “insonlarning madori hayoti, rahbari 
najoti, dunyoning izzati, inson uchun g’oyat oliy va muqaddas bir fazilat” deb ta`rif beriladi. 
Avloniy she`rlarida millat uchun, Vatan uchun najotni ilmda ekanligi bot-bot ta`kidlanadi: 
Najot istasang ilm-u maorifa yopish, Hamisha ilmni tahsil ayla yoz-u qish. Karimbek 
Kamiy esa: Obro’yi din-u dunyo ilmdir, beshakku rayb, Kasbi ilm et, ikki dunyoda saodat 
birla bo’l deb yoshlarni ilmga da`vat etadi. Shuningdek, Is`hoqxon Ibrat ham “Tarixi 
chopxona”, “Madaniyat haqida masnaviy”, “Gazeta xususinda”, “Turkiston ahdig’a xitob”, 
“Tabrik Namangondin”, “Qalam”, “Tarixi manzumai vagon Ibratdin yodgor”, “Muxammasi 
Ibrat” she`rlarida xalqni zulmatdan, mamlakatni qoloqlikdan qutqaruvchi birdan-bir yo’l 
ilm-ma’rifat egallash ekanligi g’oyasini singdirgan. 
Xulosa qilib aytganda, Jadidchilik tarixi Vatanimiz tarixidagi muhim sahifalardan biri 
hisoblanadi. O’sha davr ilg’or ilmli kishilari hisoblangan jadidlar, butun dunyoni o’z ilmiy 
salohiyati bilan larzaga solib kelgan davlatimiz jahon taraqqiyotida ortda qolayotganini 
ko’ra bilgan va jamiyatimizni tubdan islih qilish g’oyasini ilgari surgan “QAHRAMONLAR” 
edi. Bu taraqqiyparvar, ma’rifatparvar insonlarimiz qalbida “ERK”, “OZODLIK”, “MILLIY 
G’URUR” tuyg’ulari ufurib turar edi. 

---

Международный научный журнал № 6 (100), часть 1 
«Новости образования: исследование в XXI веке» январрь, 2023 г 
197 
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI: 
1. B.Qosimov va b. Milliy uyg’onish davri o’zbek adabiyoti. T.: Ma’naviyat, 2004. 2. 
M.Ismoiliy. Farg’ona tong otguncha. T.: Yangi asr avlodi, 2019. 3. Oybek. Navoiy. T.: Sharq, 
2015.