Исследование в XXI веке январрь, 2023 г 375 nazar eshonqulning "tobut" hikoyasi tahlili

Kalit so‘zlar: modernizm, ramziylik, obrazlarning o‘ziga xosligi, jamiyat, tobut, sirli 
shahar, me'mor. 
 
XXI asrning o‘ziga xos modernistik yozuvchilaridan biri bo‘lgan Nazar Eshoqul o‘z 
asarlarida milliy ruh tushunchasini ikkinchi o‘ringa qo‘yadi, balki yozuvchi adabiyotga 
universal odam obrazini olib kirgan. Uning ijodidagi barcha qahramonlar o‘ziga xos 
harakterga ega. Yozuvchining boshqalar tushunib bo‘lmaydigan olami mavjud. Bu 
personajlarga tashqi tomondan qaralsa shunchaki telbadek ko‘rinishi mumkin, ammo 
ijodkorning idealidagi insonlar millat va din masalasidan yuqoriga ko‘tarila olgan 
umumbashariy g‘oyalar tashuvchisidirlar.
Shunday hikoyalardan biri “Tobut” hikoyasidir. Bu hikoya nomlanishi ham o‘ziga xos. 
Sarlavhani o‘qigandan keyin albatta o‘quvchida qiziqish paydo bo‘ladi. Nega aynan 
“Tobut”?. Bu nom ostida qanday ma’no yashirin turibdi? Yozuvchi o‘quvchilarga bu hikoya 

---

Международный научный журнал № 6 (100), часть 1 
«Новости образования: исследование в XXI веке» январрь, 2023 г 
376 
orqali nima demoqchi? Buning zamonga aloqasi mavjudmi? Bu kabi barcha savollarga 
asarni o‘qigandan keyin javob topish mumkin. 
Tobut – eng avvalo jasad solinadigan sandiqdir. Musulmonlar tobutdan mayitni 
qabristonga olib borish uchun foydalanishadi. Jasad yerga qo‘yilgach, tobut keyingi jasadni 
“kutib” bir chekkada turadi. Ba’zi xalqlarda esa mayitni tobut bilan ko‘mishadi, ya’ni 
marhumga tobut yer ostida ham hamroh bo‘lib qolaveradi. Yaponlar o‘z yaqinlarining 
hokini kichik qutilarga – tobutchalarga joylab maxsus tokchalarga terib qo‘yishadi. 
Qadimda otashparast bo‘lgan zardushtiy xalqlarda ham “ostadon” deb atalgan sopol 
tobutchalar marhum suyagi solinadigan idishchalar bo‘lgan. Xullas, tobut yer yuzidagi 
barcha xalqlarga g‘oyat tanish bo‘lgan, ummiy qismat – eng oxirgi manzil, qochib qutilib 
bo‘lmaydigan, eshigi, tuynugi yo‘q mudhish bir go‘shadir.
Nazar Eshonqulning mazkur “Tobut” hikoyasi konsentrik sujet asosiga qurulgan bo‘lib 
kitobxonlar diqqatini bitta nuqtaga qaratishi bilan qiziqishini oshiradi. Hikoyada o‘yin-
kulgu, bayram-u tomoshalar allaqachon unut bo‘lgan, hamma tund, o‘limga tik 
boqayotgan, indamay yuradigan kichik bir jamiyat orqali asar ekpozitsasi yoritiladi. 
Shaharda hamma narsa bor: uylar, do‘konlar, maktab va o‘yin maydonchalari. Lekin eng 
asosiy narsa-toza havo yo‘q. Dim havo, odamni behuzur qiladigan sassiq hid, ko‘ngilni 
aynitadigan bir xillik mavjud. Hikoyaning tuguni bu shaharga navbatdagi taftish guruhining 
yuborilishi bilan boshlanadi. Guruhda ximik, professorlar qatorida tibbiyotga aloqasi yo‘q, 
me’morchilikka ham shunchaki havaskor, bu sohada birorta loyiyasi qabul qilinmagan bosh 
qahramon–muhandis yigit ham bor. Allaqanday sirli o‘lim sabablarini tekshirish uchun 
hukumat tomonidan yuborilgan bu maxsus guruh o‘sha mudhish shaharga yetib 
bo‘lmasidan oldin shahar hokimi ularni kutib oladi. Shu o‘rinda yozuvchining portret 
yaratish mahoratini ham ko‘rishimiz mumkin. Hokim g‘oyat po‘rin kiyingan, tepakal, qisqa 
soqoli did bilan taralgan odam. Lekin bu odamda salobat yo‘q. Unda ham, uning o‘zi kabi 
tepakal yordamchilarining yuzlarida ham nur, taft yo‘q. Bir so‘z bilan aytganda “hayot 
yo‘q”. Mohiyatan bu jasadlar ham aynan tobutning o‘zi qimmatbaho yog‘ochdan did bilan 
ishlangan, zarhal harflar bilan jilo berilgan, lekin ichida sasib, chirib ketgan jasad bor. 
Go‘yoki ular ham tobutdek. Shu tasvirlashlar orqali asar voqealar rivoji boshlanadi. 
Hozirda sahrolar o‘rnida tiklanayotgan shaharlar, qurigan ko‘llar, daryolar va 
o‘rmonlar o‘rnida qad ko‘tarayotgan binolar ozmi? Ularning barchasida sun’iy hayot, elektr 
yorug‘idan taralayotgan nurlar, salobatlik koshonalar, mehmonxonalar, barcha-barchasi 
muhayyo. Usti yaltiroq tuzumlar, lo‘ttiboz siyosiy arboblar, nokaslarga to‘lib ketgan 
jamiyatlar, poraxo‘rlik, buzuqlik, ochko‘zlik va ilmsizlikka yo‘g‘rilgan dunyo ham, asarning 
bosh qahramoni o‘zi uchun kashf etgan sir kabi aslida yuz minglab jasadlar yotgan ulkan 
tobutdir. “Tobut” hikoyasidagi bizni o‘ziga jalb qiluvchi personaj bu Maoz qabristoni 
atrofida telbalarcha aylanib yuradigan Me’mor. U odamlarga kelajak fojialaridan gapirib 
yuradi. Biroq uning so‘zlariga hech kim e’tibor qaratmaydi. Uni junnunga chiqarishadi. 
Yozuvchi hikoyada “Kiyimlari uvada, qaddi bukik, hashamdor va viqorli, shaharni ataylab 

---

Международный научный журнал № 6 (100), часть 1 
«Новости образования: исследование в XXI веке» январрь, 2023 г 
377 
masxara qilayotganday dog‘-dug‘ga belangan uzun hirqa kiygan” odam sifatida tasvirlaydi. 
Yuzidagi shish va ajinlar qishki qabristonni eslatadigan, sochi kal peshonasi uzra osilib 
tushgan barvasta kishi. Gumbaz shaklida qurilgan yemakxonaning o‘rtasida turgancha u 
og‘zidan ko‘pik sachratib odamlarga qo‘lini bigiz qilib o‘shqirar, chog‘i so‘nayotgan 
o‘choqday taftsiz bo‘lib qolgan ko‘zlarini dalani bosib ketgan kuzgi qarg‘alar misoli jazava 
va junun qoplab olgan edi deya tasvirlaydi.
Me’morning “Hammalaring uning changalidasizlar, shahar ham uniki. U menga aytib 
turibdi, men qurib berdim” kabi alamli, dardga to‘la so‘zlarida o‘z o‘tmishidan va 
bugunidan norozi, qaddi egik odamlar akslanadi. Bu esa asar kulminatsiya desak mubolag‘a 
bo‘lmaydi. Hikoyada yechim sifatida me’mor tomonidan tobut shaklida barpo qilingan 
shahar loyihasi aniqlanishi hisoblanadi Nega me’mor o‘zini junnun bo‘lishiga, butun bir 
aholini tuzalmas dardga chalinishiga sababchi bo‘lgan ushbu shaharni aynan tobut shaklida 
qurgan? Unga bu narsani kim buyurgan? Me’morga vazifa qilib bergan insonning oldidagi 
maqsadi nima bo‘lgan? Shuncha insonning qurbon bo‘lishi ularga nega kerak edi? –
deyilgan ochiq savollar yozuvchi tomonida har bir kitobxonning fikrlashga undaydi. Bu esa 
yozuvchining o‘ziga xos uslublaridan biri hisoblanadi. 
Hikoya hajman kichik bo‘lsa ham, uning qatiga juda ulkan ma’no yashiringan. Asarni 
o‘qish davomida shunday xulosalarga kelishimiz mumkin: halollik, to‘g‘ri so‘z, tabiiylik unut 
bo‘lgan har qanday jamiyat vaqt o‘tishi bilan ulkan tobutga aylanib boradi. Unda 
yashayotgan odamlar tirik murdaga o‘xshaydi. Hattoki insonlar o‘zlari chiqargan qarorlari 
va qilgan ishlari orqasidan junnunga aylanib qolishlari ham mumkin. 
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 
1. U.Hamdam. Jahon adabiyoti: modеrnizm va postmodеrnizm. T.: 2020. 
3. N.Eshonqul. Ijod falsafasi. Mendan –mengacha.T.: 2018. 
4. N. Eshonqul. Tobut. T.: 2018. 
5. Makhmidjonov, S. (2021). ARTISTIC INTERPRETATIONS OF THE EDGES OF THE 
HUMAN PSYCHE. Интернаука, (15-3), 75-76.. 
6. THE INWARD WORLD OF AN ARTISTIC DEPICTION OF THE CONTRADICTIONS M 
Shoxruxbek, A Qosimov, QA Abdurashidovich… - 2022 
7. EXPRESSION OF FEMALE ARTISTRY MJ Ahronqulovna, H Jo'raev, M Shoxruxbek… - 
2022