Иқтисодиёт ва и нн о вац и он технологияла р

O‘zAM = O‘zAM – UMM – QMM (1) бу ерда:
O‘zAM – мавжуд ўз айланма маблағлари; UMM – узоқ муддатли мажбуриятлар; QMM – қисқа муддатли мажбуриятлар.
2. Фз айланма маблағлар ва узоқ муддатли мажбуриятлар манбаларининг мавжудлиги. Уни ҳисоблашда ўз айланма маблағларга узоқ муддатли мажбуриятлар қўшилади ва у қуйидаги формула билан ифодаланади:
O‘zU = O‘zAM + UMM (2) бу ерда:
O‘zU – ўз айланма маблағлари ва узоқ муддатли мажбуриятлар; UMM – узоқ муддатли мажбуриятлар.
3. Умумий кўрсаткич ўз айланма маблағлари ва узоқ муддатли мажбуриятларни қисқа муддатли мажбуриятларга қўшиш билан аниқланади ва уни қуйидаги формула билан ифодалаш мумкин:
UK = O‘zU + QMM (3) бу ерда:
UK – захира ва харажатларни шакллантиришнинг асосий манбалари умумий кўрсаткичи;
O‘zU – ўз айланма маблағлар ва узоқ муддатли мажбуриятлар;
QMM – қисқа муддатли мажбуриятлар.
Юқоридаги келтирилган захираларни шакллантириш манбалари мавжудлиги кўрсаткичларини учта уларни шакллантирувчи захиралар билан таъминланганлик кўрсаткичлари орқали ифодалаш мумкин. Улар қуйидагилардан иборат:
1. Фз айланма маблағларининг ортиқчалиги (+) ёки етишмаслиги (–) (Sh_o‘zam): Sh_o‘zam = O‘zAM – Z (4)
2. Фз айланма маблағлари ва узоқ муддатли мажбуриятлар манбаларининг ортиқчалиги (+) ёки етишмаслиги (–) (Sh_o’u):
Sh_o‘zu = O‘zU – Z (5)
3. Захира ва харажатларни шакллантиришнинг асосий манбалари умумий ортиқчалиги (+) ёки етишмаслиги (–) кўрсаткичи (Sh_uk):
Sh_uk = UK – Z (6)
Ушбу кўрсаткичлар ёрдамида корхона молиявий барқарорлигининг уч таркибли шакли аниқланади.

_1, агар Sh > 0 S (Sh) = _{0, агар Sh < 0}

(7)

Фикримизча, корхоналарда молиявий ҳолатни таҳлил қилиш учун молиявий барқарорликнинг тўртта шакли мавжуд. Жумладан:
Биринчи – мутлақ молиявий барқарорлик (S={1,1,1}). Молиявий барқарорликнинг бундай шакли шуни изоҳлайдики, корхонанинг барча захиралари ўз айланма маблағлари ҳисобига қопланади, яъни корхона ташқи кредиторларга, тўлай олмаслик ва унинг келиб чиқиши сабаблари бўлмаслиги, ички ва ташқи молиявий

6/2018 (№ 00038) www.iqtisodiyot.uz ₅

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2018 йил

назоратнинг бузилишига йўл қўйилмаслиги ҳисобига тобе бўлмайди. Бундай ҳолат жуда кам учратилади. Бундан ташқари корхона раҳбарияти асосий фаолиятни юритиш учун ташқи маблағлардан фойдаланишни билмайди, хоҳламайди ёки имконият бўлмайди.
Иккинчи – меъёрий молиявий барқарорлик (S={0,1,1}). Бундай ҳолатда корхона захираларини қоплаш учун ўз айланма маблағларидан ташқари узоқ муддатли маблағлардан фойдаланади. Бундай захираларни молиялаш шакли молиявий менежмент нуқтаи назаридан «меъёрий» ҳисобланади. Меъёрий молиявий барқарорлик корхоналар учун энг мақбули ҳисобланади. Бундай шароитда захираларни қоплаш учун стандарт қоплаш манбалари (SQM)дан фойдаланилади ва у қуйидаги формула билан ифодаланади: SQM = O‘zAM+Z + товар учун кредиторлар билан ҳисоблашиш.
Учинчи – беқарор молиявий ҳолат (S={0,0,1}). У тўловга қодирликнинг бузилиши билан изоҳланади, бунда ўз маблағлари манбаларини тўлдириш, дебитор қарзларини камайтириш, захиралар айланишини тезлаштириш ҳисобига мувозанатни тиклаш имконияти сақланиб қолади. Молиявий назоратнинг бузилиши, ҳисоб-варақаларига маблағларнинг ўз вақтида тушмаслиги ва тушумлардаги узилишлар, рентабелликнинг беқарорлиги, молиявий режалар бажарилмаслигининг мавжудлиги ва бошқа шунга ўхшаш ҳолатлар вужудга келади.
Тўртинчи – инқироз шароитидаги молиявий ҳолат (S={0,0,0}). Бунда корхона банкрот бўлиш ёқасида туради, яъни пул маблағлари, қисқа муддатли қимматбаҳо қоғозлар ва дебитор қарзлар биргина кредиторлик қарзлар ва муддати ўтган ссудаларни қоплай олмайди.
Юқорида келтирилган ифодаларни 1-жадвалда умумлаштирилган ҳолда келтиришга ҳаракат қиламиз.