IX. 2018. Tarix 1-dars

18.Rim va Karfagen o'rtasidagi urushning asosiy sababi nima bo'lgan?

A.G'rtayer dengizida hukm- ronlik qilish uchun B.Boltiq dengizida hukmronlik qilish uchun

C.Egey dengizida hukmronlik qilish uchun D.Qora dengizida hukmronlik qilish uchun
III.Yangi mavzu bayoni:

Zafarli yurishlar natijasida Rimda qullar soni nihoyatda ko’payib ketdi. Misrda ham, Yunonistonda ham, qullarning soni Rimdagichalik ko’p emasdi. Bosib olingan mamlakatlar talon-taroj etilishini rimliklar oldindan ishlab chiqil­gan rejaga muvofiq amalga oshirishgan: shahar bosib olin­ganidan keyin birovlari aholini talardi, boshqalari esa talov­chilarni va talab tortib olingan narsalarni qo’riqlab turar edi. Erkin rimliklar tasavvuricha, qul butunlay quldorning ixtiyorida bo’lgan bir buyumdek edi. Qullarning qadri bo’lma­gan, negaki ular judayam arzon turardi. Bosib olingan mamlakatlardagi urushlar va qarzdorlik sababli qullik tufayli Rimda qullar shu qadar ko’p bo’lganki, rimliklar har doim ham ulardan xo’jalik ishlarida to’g’ri foy­dalanishni bilmay boshlari qotib qolar edi. Badavlat rimlik­larning bo’sh vaqti ko’p bo’lgan, chunki hamma ishlarni qullar bajarar edi. Rim davlatidagi qullarda mehnatdan manfaatdorlik hissi mutlaqo bo’lma­gan. Savalash va qattiqqo’l muomala bilan ularni durust ishlashga, xo’jalik mollari va mehnat mahsulotlarini asrashga undashning ham iloji yo’q edi. Milodiy I-П asrlarda qullar mehnati quldorlar uchun foy­dali emasligi ma’lum bo’ldi. Ko’plab quldorlar qullarni yer ijarachilariga aylantira boshlashadi. Qullar qo’zg’olonidan qo’rqqan, hosildorlikni oshirishga intilgan zamindorlar o’z yerlarini kichik-kichik mulklarga bo’lib tashladilar, erkin kam­bag’allarga ijaraga tarqatib bera boshladilar. Ana shu yerlarda ijarachilar dehqonchilik bilan shug’ullandilar. UIar yerga qan­cha yaxshi ishlov bersalar, hosilning shuncha ko’p ulushi o’zlariga nasib etardi. Mayda yer ijarachilari kolonlar deb atalgan. Yerdan foy­dalanganlik uchun ular yer egasiga o’zlari yetishtirgan mahsu­lotlar bilan to’lov berishardi. Bora-bora mutlaq qaram qullarning soni kamaydi. Ayrim yer egalari xo’jaliklarni yuritish uchun qullarga kichik yer­larni mustaqil yuritishga mehnat qurollari, urug’lik va oilasi bilan birga yashashga ruxsat berishardi. Bunday qullar .. “kulbali qullar", ya’ni uy-joyli qullar deb nomlangan. Ular ham yerdan foydalanganlik uchun haq to’lashardi, ammo o’zlarining taqdiri xo’jayinlarning qo’lida bo’lgan. Qullar va kolonlar Rim imperiyasining eng mazlum aholisi bo’lib qolaverishdi, ular birgalikda quldorlarga qarshi kurash boshladilar. Rimliklarning sevimli tomoshalari­dan biri gladiatorlar jaпgi bo’lgan. Aksariyat gladiatorlar qullar yoki jinoyatchilar bo’lishgan. Ularga maxsus yopiq maktablarda ta’lim berishar, so’ngra bir-birlari bilan olishishga, tomoshabinlar ko’nglini xushlashga majbur qilishar edi. Har bir gladiatorning hayot-mamoti tomoshabinlar xohish-istagiga bog’liq edi. Har bir jang so’ngida tomo­shabinlar yengilgan gladiator tirik qolish-qolmasligini hal qilishardi. Agar tomosha­binlarning ko’pchiligi o’ng qo’lining bosh barmog’ini yuqoriga ko’tarsa - yengil­gan gladiator tirik qolgan, aksincha, pastga qaratishsa - uni tomoshabinlar ko’z o’ngida o’ldirib tash­lashardi. Janglar ulkan tosh stadionlar уoki amfiteatrlar­da bo’lib o’tardi. 50 ming tomoshabin sig’adigan кolizey eng katta amfiteatr bo’lgan. Ba’zida gladiatorlar kat­ta-katta guruhlarda jang qi­lishgan, shunda sahna jang maydoniga o’xshab qolar edi: o’ldirilgan, yaralangan va jon berayotgan gladiatorlar hammayoqda ag’anab sochilib yotardi. Yanada qiziqarliroq bo’lishi uchun gladiatorlar janglari kuchi teng raqiblar o’rtasida o’t­kazilgan. Birovida faqat qilich va qalqon bo’lsa, boshqasida to’r va changak (uch ayrili nayza) bo’lgan. To’r va changak bilan qurollangan gladiator o’zini hech narsa bilan himoya qila olmasa ham, u raqibini to’r bilan o’rab tashlashi va changak bilan o’ldirishi mumkin edi. Gladiatorlarning yovvoyi arslonlar, qoplonlar, darg’azab ho’kizlar bilan janglari ham o’tkazilgan. Mazlum qullar o’z zolim ezuvchilari­dan nafratlanar, turli yo’llar bilan ularga ziyon-zahmat yetkazishga intilar edi. Rimlik quldorlar behudaga: "Qullar qancha bo’lsa, dushmanlar shunchadir", deyishmagan. Spartak boshchiligidagi qullar qo’zg’oloni qadimgi dunyo­da eng ommaviy va uyushgan qo’zg’olonlardan biri bo’lgan. Rim armiyasidagi a’lo xizmatlari uchun Кapуa shahridagi gladiatorlik maktabiga sotib yuborilgan frakiyalik qul Spartak mil. avv. 74-yilda boshlangan qo’zg’olonga rahbarlik qildi. U qullarni qo’zg’olon ko’tarishga tayyorladi. Ammo kimdir bu haqda rimliklarga xabar yetkazadi. Shunda Spartak va uning 200 ga yaqin tarafdorlari qorovullarga hujum qiladilar va tur­madan qochib chiqib ketadilar. Shaharda yashirinish imkoni­yati bo’lmagani sababli ular Vezuviy tog’idagi qoyalarga chiqib oladilar. Asta-sekin egasidan qochgan boshqa qullar ularga kelib qo’shila boshladi, qo’zg’olon ko’targanlar safi kengaydi. Кo’p o’tmay ular 10 ming kishiga yetdi. Qo’zg’olon ko’targan qullarni tor-mor etishga jo’natilgan uch ming askarlik qo’shin Vezuviy tog’lari yaqinida harbiy lager tikladi. Qamal boshlandi. Ammo Spartak kutilmagan va dadil rejani amalga oshirdi. Qullar uzum novdalaridan narvon to’qib, ko’rinmaydigan tarafdan cho’qqidan pastga tushib oldilar. Rimliklar guruhining orqasidan zarba bergan Spar­tak ularni tor-mor etdi. Qo’z­g’olon ko’targanlar orasida ixtilof paydo bo’ldi. Ko’pgina qullar mamlakatdan chiqib ketmaslikka, Rimni tor-mor etishga va quldorlardan qasos olishga ahd qilishdi. Spartakka qarshi tajribali sarkarda Mark Krass bosh­chiligida ko’p ming sonli qo’shin jo’natildi.

Mil.avv 71 yil bahorida ro’y bergan hal qiluvchi jangda Spartak lashkari tor-mor etildi, uning o’zi esa ana shu jangda halok bo’ldi. Bir necha ming asirlar xochlarga mixlab osib oldirildi. Qo’zg’olon ko’targanlarning alohida to’dalari esa tag’in 10 yil kurashni davom ettirdi.