Ix bob. Fuqarolarning shaxsiy huquq va erkinliklari i-§. S h a X siy huquq va erkinliklar tushunchasi

6-§.  Fikrlash,  so‘z,  e ’tiqod  erkinligi.  Axborot  olish,  tar- 

qatish,  hujjatlar  bilan  tanishish  huquqi

Fikrlash  qobiliyati  -   insonni  boshqa  m avjudotlardan  farqlovchi 

x u s u s iy a t.  In s o n n in g   fikrlashi  natijasida  taraq q iy o t  davom  etadi. 

D u n y o   rivojlanish  tajribasi  shuni  ko'rsatadiki,  inson  faqat  erkin 

fikrlaganda,  erkin  fikrlash  uchun  barcha  shart-sharoitlar  yaratil- 

g an d a g in a ,  taraqqiyot  bo'lishi  m um kin.  Fikrlashning  cheklanishi, 

taraqqiyotni  cheklashdir.

154

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Erkin  fikrlash  bo‘lsa-yu,  u  ro'yobga  chiqarilmasa,  fikrlar  bildi- 

rilmasa,  undan  hech  qanday  naf  bo'lmaydi.  Erkin  fikrlashni  am alga 

oshirish,  u n in g   s am ara sid an   foydalanish  uchun  albatta  so ‘z  erkin­

ligi  ham  bo'lishi  kerak.  Bu  degani,  har  bir  shaxs  o'z  fikrini  har 

qanday  joyda  va  vaqtda  so'z  orqali  bayon  qila  bilishiga  imkoniyat 

yaratilishi  kerak.

Bunday 

im koniyatning  huquqiy  asosi, 

K onstitutsiyaning 

29-moddasi  hisoblanadi.  'Unda  “H ar  kim  fikrlash,  so'z  va  e ’tiqod 

erkinligi  huquqiga  ega.  H ar  kim  o'zi  istagan  axborotni  izlash,  olish 

va  uni  tarqatish  huquqiga  ega,  amaldagi  Konstitutsiyaviy  tu z u m g a 

qarshi  qaratilgan  axborot  va  qonun  bilan  belgilangan  boshqa  chek- 

lashlar  bundan  mustasnodir.

Fikr  yuritish  va  uni  ifodalash  erkinligi  faqat  davlat  siri  va 

boshqa  sirlarga  taalluqli  bo'lgan  taqdirdagina  qonun  bilan  chek- 

lanishi  m u m k in ”,  deb  belgilangan.

Inson  erkin  fikrlash  va  uni  so'z  orqali  erkin  bayon  qilish  uchun 

axborotga  ega  bo'lishi  kerak.  Shu  sababli  fuqarolarning  o'zi  uchun 

zarur  axborotlarni  izlash,  olish  va  tarqatish  huquqi  kafolatlanadi.

M asalan,  o'quvchilarga  internetdan  foydalanish  imkoniyati- 

ning  berilishi  axborot  olish,  izlash,  tarqatish  huquqini  amalda 

ta’minlovchi  kuchli  vositadir.

Bu  huquq  yana  Konstitutsiyaning  30-moddasi  bilan  ham  kaf- 

olatlangan.  Ya’ni,  Konstitutsiyaning  mazkur  moddasi  axborot  olish 

imkoniyatini  kengaytiradi.  Unga  asosan  “O'zbekiston  Respublika­

sining  barcha  organlari,  jamoat  birlashmalari  va  mansabdor shaxs- 

lari  fuqarolarga  ularn in g   huquq  va  manfaatlariga  daxldor  bo  lgan 

hujjat 1 ar,  qarorlar  va  boshqa  materiallar  bilan  tanishib  chiqish  im­

koniyatini  yaratib  berishi  lozim”.  Bu  bilan  Konstitutsiya  barcha  or­

gan  va  m ansabdor  shaxslarga  fuqarolarning  huquqlarini  ro yobga 

chiqarish  uchun  aniq  majburiyat  yuklaydi.

Konstitutsiya  normalarida  nafaqat  fikrlash,  so z  erkinligi, 

shuningdek,  e ’tiqod  erkinligi  ham  belgilangan.  Bu  orqali  fuqarolar 

o z  dunyoqarashlariga  ega  bo'ladi,  bo'layotgan  voqealarga  o z   mu- 

nosabatini  bildiradi.  E ’tiqod  erkinligi  dinga,  siyosatga  munosabat- 

da  namoyon  bo'ladi.

155

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

K o n s titu ts iy a   n o r m a la r i  f u q a r o la r n in g   fikrlash,  so'z,  e ’tiqod 

e rk in lig i  h a m d a   a x b o ro t  olish,  izlash,  ta r q a tis h   huquqini  mus- 

t a h k a m l a r   e k a n ,  bu  erk in lik   aslo  k o n s titu ts iy a v iy   t u z u m g a   qar- 

shi  q a r a tilm a s lig i,  u n i n g   b u zilish ig a  olib  k e lm a s lig in i  nazarda 

tu ta d i.

Chunki,  konstitutsiyaviy  tu z u m   xalq  m a n faatig a  mos  keluv- 

chi  ta rtib la rn in g   Konstitutsiya  bilan  m u sta h k a m la n is h i  natija- 

sidir.  Konstitutsiyaviy  tu z u m n in g   buzilishi  o g 'ir  oqibatlarga,  qon 

to'kilishlariga  olib  keladi.  S h u n in g   uchun  ham   faqat  xalq  manfaati, 

k onstitutsiyaviy  tu z u m   manfaati,  yo'lida  ba’zi  cheklashlar,  man 

qilishlar  o'rnatiladi.

Yana  xavfsizlik  nuqtai  n azarid an   kelib  chiqib,  erkin  fikr 

y u ritish   va  ifodalash  erkinligi  davlat  va  boshqa  sirlarga  taalluqli 

bo'lm asligi  belgilangan.

Fikrlash,  so‘z  va  e’tiqod  erkinligidagi  ba’zi  cheklovlar  davlatlar 

tajribasida  uchraydi.  Chunki,  shu n d ay  bo'lm asa,  davlat  kuchsiz- 

lanib  qoladi,  kuchsiz  davlat  esa,  fuqarolarning  huquq-erkinliklarini, 

m anfaatini  himoya  qila  olmaydi.  Sirlari  oshkor  bo'lib,  zaif  bo'lgan 

davlatlarga  boshqa  davlatlar,  qo'shni  davlatlar  har  xil  tazyiqlar 

o'tkazish g a,  o'z  shartlarini  qo'yishga  h arak a t  qiladilar.  Shuning 

u chun  Konstitutsiyadagi  erkinliklarni  ayrim  hollarda,  qonun  asosi­

da  cheklashlarni  aslo  huquq  va  erkinliklarning  chegaralash  emas, 

aksincha  huquq  va  erkinliklarni  keng  am al  qilishiga  yaratilgan 

imkoniyat  deb  qarash  kerak.

F u qaro larn in g   axborot  sohasidagi  huquq  va  erkinliklari  de­

m ok ratik   jam iy at  aso slarid an   biri  ekanligi  P reziden t  Konsepsi-

yasida  alohida  t a ’kidlandi.  “.....fu q aro larn in g   axborot  sohasidagi

huquq  va  erkinliklarini  t a ’m inlash  m asalasi  in s o n n in g   axborot 

olish,  axborotni  va  o'z  sh axsiy   fikrini  ta rq a tish   huquqi  va  erkin- 

ligini  o'zida  m u jassa m   e tg a n   bo'lib,  bu  O 'zb ek isto n d a  dem okra­

tik  jam iy at  asoslarini  barpo  etis h n in g   m u h im   sharti,  t a ’bir  joiz 

bo'lsa,  ta m al  toshi  h isoblanadi” 1.

1  Karim ov  I.A.  Mam lakatim izda  demokratik  islohotlarni  yanada  chuqurlashtirish  va 

fuqarolik  jam iyatini  rivojlantirish  konsepsiyasi.  -   Т.:  O'zbekiston,  2010.  28-bet.