Ixtisoslashtirilgan dasturiy vositalar va ularning tasnifi. Ixtisoslashtirilgan dasturiy vositalarning qo`llanilish

2. Matematik paketlarning yaratilish tarixi 
XX asrning oxirlaridan boshlab hozirgi kunga qadar shaxsiy kompyuterlarda 
juda samarali joriy qilinayotgan kompyuter algebrasi tizimlari muayyan tizimlarni 
tadqiq etish uchun amaliy dasturlar yaratishda yangicha texnologiyalarni qo`llash 
imkoniyatlarini ochib berdi.
Maple tizimining birinchi avlodi 1980 yili Kanadaning Waterloo universiteti 
mutaxassislari Keyt Ged va Gaton Gone tomonidan katta EHMlar uchun 
yaratilgan. 2000 yil dekabr oyining oxirida esa Maple 6 tizimi yana shu 
Kanadaning Waterloo universitetida yaratildi. 2004 yil 7 aprelda esa Maple 9.5 
tizimi yana shu Kanadaning Waterloo universitetida yaratildi. Bu tizim 
iqtisodiyot, mexanika, matematika, fizika, muxandislik va h.k. yo`nalishdagi 
masalalarni yechishda matematikaning analitik hamda sonli usullarini qo`llashni 
amalga oshiradi. Shuning uchun hozirgi kunda ham Maple 6, Maple 7, Maple 8, 
Maple 9.5 tizimlaridan keng foydalanib kelinmoqda.
Amеrika Qo’shma Shtatlarining Wolfram Research, Inc. kompaniyasi
tomonidan yaratilgan Mathematica tizimi hozirgi kunda mavjud kompyutеr 
dasturlari orasida yеtakchi o’rinni egallaydi. Bu kompaniya fizik olim Stеfan
Volfram tomonidan 1987 yilda tashkil etilgan bo’lsada, 1988 yilda

---

Mathematica tizimining 1 vеrsiyasi jamoatchilik hukmiga havola etildi. 
Mathematica dasturiy tizimi Amеrika jamoatchiligi tomonidan shu yilda, ya'ni 
1988 yilda yaratilgan buyuk tеxnik va matеmatik kashfiyotlarning 10 tadan
bittasi sifatida qayd etilgan. Mathematica tizimining dastlabki varianti asosan
Macintosh turidagi kompyutеrlar uchun mo’ljallangan bo’lsada, ko’p o’tmay
(oradan 6 oy so’ng) MS DOS opеratsion tizimi muhitida ishlaydigan
Mathematica tizimining yangi vеrsiyasi ham paydo bo’ldi. 1991 yilda 
tizimning Mathematica 2 vеrsiyasi, 1996 yilda esa Mathematica 3.0 vеrsiyalari
taklif etildi. Shundan kеyin bu dasturiy tizim 20 dan ortiq opеratsion tizimlar, 
ya'ni Microsoft Windows, Windows NT, OS/2, Linux, Unix va boshqa
opеratsion tizimlar muhitida ishlash uchun moslashtirildi. 
Hozirgi kunda Mathematica 4 (2000 yil) va Mathematica 5 (2003 yil) 
tizimlari kеng ko’lamda foydalanilmoqda. Mathematica 4.0 va Mathematica 5 
tizimlari o’zlarining qulay va tushunarli intеrfеysi (foydalanuvchining muloqot
muhiti) va turli-tuman xaraktеrdagi hisoblash jarayonlariga qo’llanilish
imkoniyatining mavjudligi bilan o’zlarining oldingi avlodlaridan kеskin farq
qiladi. Salkam 20 yil ichida Mathematica tizimi takomillashib juda katta 
muvaffaqqiyatlarga erishdi. Shu kunlarda muhandislar, iqtisodchilar, aniq fanlar 
mutaxassislari o’zlarining ilmiy tadqiqotlarida Mathematica dasturiy tizimining 
imkoniyatlaridan unumli foydalanmoqdalar. Jahonning еtakchi univеrsitеtlari 
o’zlarining o’quv jarayonlariga bu tizimni kеng ko’lamda joriy qilganlar. O’rta 
umumiy ta'lim o’quv yurtlarida(masalan, Hindistonda) Mathematica dasturiy 
tizimini o’quvchilarga aniq fanlarni o’qitishda muvaffaqiyatli qo’llamoqdalar. 
Mathematica dasturiy tizimidan foydalanish bo’yicha AQSh dan kеyingi ikkinchi 
o’rinni egallab turgan mamlakat – Yaponiyada Mathematica dasturiy tizimining 
buyruqlari, funktsiyalari, ma'lumotlar tizimi va intеrfеysi yapon tiliga o’girilgan. 
MATLAB (Matrix Laboratory) tizimi Amerikaning MathWorks firmasi 
mahsuloti bo’lib, bu tizim katta imkoniyatlarga ega bo’lgan dasturiy mahsulotdir. 
Uning birinchi versiyasi 1970 yilda jamoaga foydalanish uchun havola etilgan. U 
matematik va texnik vazifalarni bajaruvchi ko’plab maxsus dasturlardan iborat. 

---

Uning asosiy elementi - bu MATLAB sistemasining yadrosi. Bunga qo’shimcha 
tarzda unda 60 ga yaqin buyruqlar komplekti ("Toolboxes"), har xil matematika, 
matematik-fizik, proyeklashtirilgan, aloqa, iqtisod va h.k. sistemada hamisha 
mavjud. U Curve Fitting Toolbox, Optimization Toolbox, Partial Differential 
Equation Toolbox, Statistics Toolbox va Symbolic Math Toolbox paketlari bilan 
birlashtirilgan. Unda har xil tashkillashtirilgan dasturlar amaliy mashg’ulot va 
bajarilayotgan sistemani to’ldirish uchun xizmat qiladi.
MATLAB har xil sistema va matn redaktorlarini va shu qatorda Microsoft 
Wordni o’z ichiga oladi. U MATLAB bilan birga notebook kuchi yordamida ishga 
tushiriladi. Natijada dastur fayllari Work sistemasida bajariladi. Word redaktorida 
matnli fayllarga ko’chiriladi va u orqali yoqiladi. Bu ish M-kitob rejimida ishlaydi. 
M-kitob rejimida ishlashning qulayligi shundaki, uning natijasi kitob matniga 
dasturdan keyin qo’yiladi. 
Hozirgi kunda MatLab 4x, MatLab 5x, MatLab 6x, MATLAB 13, MATLAB 
R2006a tizimlari keng ko’lamda foydalanilmoqda. 
Kompyuter algebrasi tizimlari hisoblash tizimlari uchun qo`llaniladigan 
"kompyuter intellekti" tushunchasini mazmun va mohiyatini amalda namoyish 
qilish imkoniyatini yaratdi. Bu tizimlar amaliy dasturlar ta’minotini yaratuvchi 
mutaxassislar uchun quyidagi vositalarni yaratadi 
- 
yuqori saviyadagi dasturlashtirish tizimi; 
- 
hujjatlar va dasturlarni yaratish hamda tahrirlash imkoniyatini beruvchi 
redaktorlar; 
- 
foydalanuvchilar uchun bevosita muloqot asosida ishlash imkoniyatini 
beruvchi zamonaviy ko`p oynali interfeys; 
- 
yuqori saviyadagi ma’lumotnoma tizimi; 
- 
matematik ifodalarni qayta ishlovchi algoritm va qoidalar majmuasi; 
- 
analitik va sonli amallarni bajaruvchi dasturiy protsessor; 
- 
muloqot jarayonida sodir bo`ladigan xatoliklarni ko`rsatuvchi 
diagnostika tizimi; 
- 
tizimning bevosita yadrosiga biriktirilgan funksiyalar kutubxonasi; 

---

- 
tizimni qo`llash va matematik usullarni tatbiq qilish uchun kerak 
bo`ladigan paketlar majmuasi. 
Bu vositalar amaliy dasturiy ta’minot yaratishdagi masalaning matematik 
modelini 
keltirib 
chiqarish, 
hisoblash 
usullarini 
tanlash, 
hisoblash 
eksperimentlarini o`tkazish va natijalarni tahlil qilish jarayonini to`liq 
avtomatizatsiyalash imkonini beradi. Bu esa, amaliy dasturlar ta’minotni tashkil 
qilishning tamoyillarini va masalalarni EHMda yechishning an’anaviy texnologiya 
doirasida qo`llanilib kelgan usullarini tubdan o`zgartiradi.