Ixtisoslashtirilgan filiali
Vaziyatga huquqiy baho bering. Nikoh shartnomasining mazmunini
Download 232.41 Kb. Pdf ko'rish
|
479 (1)
|
Vaziyatga huquqiy baho bering. Nikoh shartnomasining mazmunini
yoritib bering. Notariusning harakatlari qonuniymi? Tojievning da’vosi asoslimi? Vaziyatga huquqiy baho bering. Ushbu muammoli vaziyatga huquqiy yechim berishdan oldin bir nechta savollarga javob berishimiz lozim. 1. Nikoh shartnomasining mazmuni, nikoh shartnomasining o‘zgartirish va bekor bo‘lish asoslari, nikoh shartnomasiga fuqarolik qonunchiligidagi bitim hamda shartnoma qoidalarining qo‘llanilishi, nikoh shartnomasini haqiqiy emas deb topish asoslari nimalardan iborat? 2. Nikoh shartnomasini notarial tasdiqlashda notariusning vakolatlari qanday? 3. Yuqoridagi muammoli vaziyatda Tojievning da’vosi asoslimi? Bu muammoli vaziyatning huquqiy yechimi qanday? Nikoh shartnomasi tushunchasiga ta’rif beradigan bo‘lsak, nikoh shartnomasi bu – nikohga kirishuvchi turli jinsdagi shaxslarning yoki er va xotinning nikohda bo‘lgan davrida va (yoki) er va xotin nikohdan ajratilgan taqdirda ularning mulkiy huquq hamda majburiyatlarini belgilovchi notarial tasdiqlangan kelishuvi tushuniladi. Nikoh shartnomasini tuzish xalqaro tajriba hisoblanib, uning ahamiyati shundaki, bu shartnoma orqali taraflar kelgusida vujudga kelishi mumkin bo‘lgan turli nizolarning oldini olish bilan birga, o‘zaro mulkiy munosabatlarning yuridik taqdirini ham oldindan qat’iy belgilab oladilar. Shuningdek, nikoh shartnomasi er va xotindan tashqari uchinchi shaxslar uchun ham muhim ahamiyatga ega. Bu haqida yuridik fanlari doktori, professor Oqyulovning “Oila huquqi” darsligida quyidagicha izoh berilgan: “Nikoh shartnomasi nafaqat er va xotin o‘rtasidagi mulkiy huquq va majburiyatlarni nazarda tutuvchi kelishuv, balki er va xotinning uchinchi shaxslar oldidagi mulkiy huquq va majburiyatlari yuridik taqdirini belgilovchi kompleks yuridik faktdir” 1 . Nikoh shartnomasining mazmuniga to‘xtalib o‘tsak. Nikoh shartnomasining mazmuni O‘zbekiston Respublikasining Oila kodeksi 31moddasiga ko‘ra “Er va xotin nikoh shartnomasiga ko‘ra birgalikdagi umumiy mulkning qonunda belgilangan (ushbu Kodeksning 23-moddasi) tartibini o‘zgartirishga, er va xotinning barcha mol-mulkiga, uning ayrim turlariga yoxud er va xotindan har birining mol- 1 Oila huquqi. Darslik /Mualliflar jamoasi. Prof. O.I.Oqyulovning umumiy tahriri ostida. –T.: TDYU nashriyoti, 2016. 91 bet. mulkiga nisbatan birgalikdagi, ulushli yoki alohida egalik qilish tartibini o‘rnatishga haqlidir. Nikoh shartnomasi er va xotinning mavjud mol-mulkiga nisbatan ham, bo‘lg‘usi mol-mulkiga nisbatan ham tuzilishi mumkin” 2 . Ya’ni er-xotin o‘zining qonun bilan belgilangan birgalikdagi mulki tartibini o‘zgartirib, uning o‘rniga o‘zlarining o‘rtalarida kelishuv asosida tuzilgan shartnomali tartibni belgilashi mumkin. Er va xotin nikoh shartnomasida yana o‘zaro moddiy ta’minot berish, oilaviy xarajatlarni ko‘tarish, bir-birining daromadida ishtirok etish, boshqa shaxslar yoki moliyaviy tashkilotlar bilan mulkiy shartnomalar tuzish, birgalikda yoki yakka tartibda tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanish bo‘yicha huquq va majburiyatlarni belgilash, agarda nikohdan ajralmoqchi bo‘lsalar, nikohdan ajralganda er va xotindan har biriga beriladigan mulkni belgilash, mulk bilan bog‘liq boshqa munosabatlarni tartibga solish uchun qoidalar kiritishlari mumkin. Er-xotin nikoh shartnomasida mulkiy munosabatlarni biror-bir shart-sharoit yoki muddat vujudga kelishi yoki kelmasligiga bog‘liq qilib qo‘yishlari ham ularning huquqlaridandir. Nikoh shartnomasini tartibga soluvchi qoidalarga qo‘shimcha ravishda O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining bitim va shartnomalarga oid qoidalari ham tadbiq qilinishi mumkin. Biroq, nikoh shartnomasi o‘zining bir qancha jihatlari bilan boshqa fuqarolik-huquqiy shartnomalardan farq qiladi. Birinchi jihat shuki, subyektlari nikoh munosabatlari bilan bog‘langan bo‘ladi. Ikkinchisi, odatda ularning mol-mulkiga nisbatan umumiy tartib qo‘llaniladi. Uchinchisi, o‘ta qat’iy tusda shaxsiy munosabatlar bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. To‘rtinchisi, har doim ikkilamchi tusdagi huquqiy munosabat ekanligi. Chunki, nikoh shartnomasi nikoh amal qilganda mavjud bo‘ladigan huquqiy munosabat bo‘lib, nikohning bekor bo‘lishi nikoh shartnomasining bekor bo‘lishiga olib keladi. Oxirgisi, qo‘llanish doirasi shartnoma tuzuvchilar o‘rtasidagi barcha munosabatlarni emas, faqat mulkiy munosabatlarni qamrab olishi hisoblanadi. Nikoh shartnomasining bekor bo‘lishi va o‘zgartirilishi O‘zbekiston Respublikasining Oila kodeksi 32-moddasida hamda O‘zbekiston Respublikasining 2 https://lex.uz/docs/-104720 Fuqarolik kodeksi 385-moddasi 3-qismida belgilab berilgan asoslarga ko‘ra bekor bo‘lishi yoki o‘zgartirilishi mumkin. Ya’ni: “Nikoh shartnomasi er-xotinning kelishuvi bilan istalgan vaqtda o‘zgartirilishi yoki bekor qilinishi mumkin. Nikoh shartnomasi qanday shaklda tuzilgan bo‘lsa, uning o‘zgartirilishi yoki bekor qilinishi ham shunday shaklda amalga oshiriladi. Nikoh shartnomasini bajarishdan bir tomonlama bosh tortishga yo‘l qo‘yilmaydi. Nikoh shartnomasi er-xotindan birining talabi bilan O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida belgilangan asoslar va tartibda sudning hal qiluv qarori bilan o‘zgartirilishi yoki bekor qilinishi mumkin” 3 . “Shartnoma o‘zgartirilgan yoki bekor qilingan taqdirda, agar kelishuvdan yoki shartnomani o‘zgartirish xususiyatidan boshqacha tartib anglashilmasa, taraflar shartnomani o‘zgartirish yoki bekor qilishga kelishgan paytdan boshlab, shartnoma sud tartibida o‘zgartirilgan yoki bekor qilinganida esa — sudning shartnomani o‘zgartirish yoki bekor qilish haqidagi qarori qonuniy kuchga kirgan paytdan boshlab majburiyatlar o‘zgartirilgan yoki bekor qilingan hisoblanadi” 4 . Oila kodeksining 32-moddasi 2-qismiga ko‘ra, nikoh shartnomasi er-xotindan birining talabi bilan o‘zgartirish asosi va tartibi shartnomani o‘zgartirish va bekor qilish to‘g‘risidagi fuqarolik qonunchiligining tegishli normalariga asosan O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 382-385-moddalari bilan amalga oshiriladi. Sudning hal-qiluv qaroriga ko‘ra nikoh shartnomasini o‘zgartirish yoki bekor qilishning majburiy sharti bo‘lib, nikoh shartnomasi ishtirokchilari, ya’ni er va xotin o‘rtasida bevosita sudgacha nizoni hal etish taomiliga rioya etilganligi hisoblanadi. Nikoh shartnomasini o‘zgartirish yoki bekor qilish to‘g‘risidagi talab er yoki xotindan biri tomonidan faqat ikkinchi tomon nikoh shartnomasini o‘zgartirish yoki bekor qilishni rad etganda yoxud taklifda yoki nikoh shartnomasida belgilangan, agar belgilanmagan bo‘lsa, o‘ttiz kunlik muddatda (Fuqarolik kodeksining 384-moddasi 2-qismi) javob qaytarmaganda sudga berilishi mumkin. 3 O‘zbekiston Respublikasining Oila kodeksi https://lex.uz/docs/-104720#-158693 4 O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi https://lex.uz/docs/-111189#-155943 Nikoh tugatilgan paytdan boshlab nikoh shartnomasining amal qilishi ham tugaydi, nikoh shartnomasida nikoh tugatilganidan keyingi davr uchun nazarda tutilgan majburiyatlar bundan mustasno. Ya’ni, nikoh tugatilgandan so‘ng er yoki xotindan birining ikkinchisiga to‘lashi lozim bo‘lgan moddiy ta’minoti masalasiga oid nikoh shartnomasining shartlari amal qilishda davom etaveradi. Nikoh shartnomasining haqiqiy emas deb topilishiga to‘xtalsak. Nikoh shartnomasi sud tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida nazarda tutilgan asoslar bo‘yicha to‘la yoki qisman haqiqiy emas deb topilishi mumkin. Fuqarolik kodeksining IX bobi 2-§i da belgilangan bitimning haqiqiy emaslik asoslaridan kelib chiqib, nikoh shartnomasining qonun talab qiladigan shakliga rioya etmaslik, voyaga yetmagan shaxs bilan, yanglishish, aldash, zo‘rlik, qo‘rqitish, bir taraf vakilining ikkinchi taraf bilan yomon niyatda kelishishi yoki og‘ir holatlar yuz berishi ta’sirida tuzilgan nikoh shartnomasi sud tomonidan haqiqiy emas deb hisoblanadi yoki o‘z-o‘zidan haqiqiy emasdir. Shu bilan birga nikoh shartnomasi Oila kodeksining 31-moddasi 5-qismida belgilangan, nikoh shartnomasiga kiritilishi mumkin bo‘lmagan shartlar kiritilganda to‘liq yoki qisman haqiqiy emas, deb topilishi mumkin. Nikoh shartnomasining notarial tasdiqlanishi uning haqiqiy va yuridik oqibat keltirib chiqarishini ta’minlaydi. Bu jarayonda notarial idoralarning o‘rni muhim ahamiyatga ega. Notariusning bu bo‘yicha huquqlari va majburiyatlari O‘zbekiston Respublikasining 1996-yil 26-dekabrda qabul qilingan 343-I-sonli “Notariat To‘g‘risida” gi qonunining 18-moddasida belgilab berilgan. Ya’ni “Notarius: jismoniy va yuridik shaxslarga o‘z huquqlarini amalga oshirishda va qonuniy manfaatlarini himoya qilishda ko‘maklashishi, ularning huquq va majburiyatlarini tushuntirib berishi; qonunchilikka mos kelmaydigan notarial harakatni amalga oshirishni rad etishi; notarial harakatlarni amalga oshirish chog‘ida fuqarolar yoki mansabdor shaxslar tomonidan qonuniylik buzilganligini aniqlagan taqdirda, zarur chora- tadbirlar ko‘rilishi uchun tegishli korxonalar, muassasalar, tashkilotlarga yoki prokurorga bu haqda xabar qilishi” 5 kerak. Xulosa qilib aytganda, er-xotin tomonidan tuzilgan nikoh shartnomasi Oila kodeksining 31-moddasi 5-qismida belgilangan, nikoh shartnomasiga kiritilishi mumkin bo‘lmagan shartlar kiritilganligi uchun haqiqiy emas, buni er-xotinga aytgan notarius xodimlarining hatti-harakatlari qonuniy. Biroq, notarius tomonidan bu nikoh shartnomasining notarial tasdiqlanganligi O‘zbekiston Respublikasining 1996-yil 26-dekabrda qabul qilingan 343-I-sonli “Notariat to‘g‘risida” gi qonunining 18-moddasi 5 va 6 chi xatboshisiga ko‘ra noto‘g‘ri deb hisoblaymiz. Fuqaro Tojievning sudga qilgan da’vosi yuqorida berilgan fikrlarga ko‘ra asossiz. 5 O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, 26.12.1996 yildagi 343-I-son https://lex.uz/ru/docs/-54458#- 54981 |
