Ызбекистон Республикаси Олий ва ырта махсус таълим вазирлиги
Download 0.83 Mb. Pdf ko'rish
|
muzeyshunoslik (1)
- Bu sahifa navigatsiya:
- Chor Rossi yasi mu stamlak asi davrida mu zeyshun oslik xarakati 1. Tu rkis tonda das tlabki mu zeyl arnin g vujudga k elishi .
- 3. Uru sh yil larida va u rushd an k eyingi yillarda mu zey faol iyati. 4. I KOM va u ning maqsadl ari .
|
1. Ki rish. 2. Feod ali zm davrida ma`navi y boyliklarni to’plash . 3. Chor Rossi yasi mu stamlak asi davrida mu zeyshun oslik xarakati 1. Tu rkis tonda das tlabki mu zeyl arnin g vujudga k elishi . 2. Urushd an avvalgi yilla rda muzey ishi va Yodgorl iklarga munosab at. 3. Uru sh yil larida va u rushd an k eyingi yillarda mu zey faol iyati. 4. I KOM va u ning maqsadl ari .
1. Urta Osi yo xalkl ari kadimdan yakin Sharq va Garb davlatl ari, ya `ni Urartu,Mis r, Tren i ya, Bobil , Rim kabi lar bil an iktis odi y va m adani y alokal ar urnat ganlar. Urt a Osi yo z aminidan utkan m ashxur "Bu yuk ipak yuli " Markazi y Osi yo va Xindist onni Urta dengizi m aml akatl ari bilan bogl ar edi.
Bunda y jozi bal i ul ka barcha davrl arda chet el boski chl a ri ning dikkat i markazida bo’l gan . SHu s ababli takdi r t akozosi bil anUrta Osi yoning t arixi y kis ati juda ogir kechdi .
Doimi y kirginl ar tufa yli bet akror s aro yl ar, guz al shaxarl ar, no yob i nshoatl ar va yronaga a yl ani b, yiginl ar bebaxo m a`navi y bo yli kl ar goli bl ar ul jasi buldi .
Muxamm ad Narshaxiyning guvoxlik beris hicha, arablar Po ykand jangl ari dan xisobsiz tillo,
kumush bu yuml ar kurol aslax alar, kimmat baxo ki yim
kechakl ardani borat katt a
ulj a bi lan
ka yt ganl ar. Arab
ist el osi davri da xazinato’plas h m a`navi y bo ylik j am garm asi ichida durus rok s iljishl ar bermadi.
Urt a Osi yoda must akil sam oni yl ar davlati ningbarpo bo’li shi bu birdan uzgarish kildi . Bu davrda s aro y bo yli kl ari dan t as hkari, katt a kutubxonal ar, arxivl ar barpo
etildi. Tari x
guvoxli gi cha,X asrdagi
Buxoro va
SH i rok amirlari kutubxonal aridainsoni yat yarat gan xamma nodi r kitoblar bo’l gan.gaznavi yl ar sulol oas ining asoschisiMuxamm ad Gaznavi y xali juda kupkit oblar t upl aga
Mugul
boski ni M ovorounnaxirdagi t arakki yoti va yron
kildi uning
rivojlanishinide yarl i yuz yil or kaga surib yubordi.
Oradan 150 yi l ut gandan sung Urta Osi yoda fan va m adani yat
ka yt a kurt akl a y bos hladi. A yniks a Ami r Temur t omonidan yagona m arkazl as hgan davlat t uzilishi va s am arkandni ngpo yt axtli qilis h katt a bo yl iklarining t o’plashi ga sabab buldi .M e'm ori y Yodgorlikl ar, makbaral ar m asji d va madras al ar saro yl ar kuri ldi.
Amir Tem ur zap et gan mam lakatlardan kadimi y kul yoz mal ar, xon, ami rl arga tegi shli yozil ma va elchilik xuj attl ari ,musulm on dun yosining mukaddas kitobi bo’lishi
"Qur`on -Usmon qur`oni "ning (V III asr)nusxasini sam arqanda kelti rildi. Dun yoga m ashxur Temur kutubxonasini barpo et di.Tem o’rni ng sevim l m nabirasi ,Sharqning bu yuk allom asi oli mi Mi rzo Ulu g`bek kuti bxonasi yanada bo yidi.
30
Amir Temo’rning nabi rasi SHoxruxning o` g`li s haxzoda Bo ysunqi r X i rot sro y kutubxonas ini barpo etdi. Sharqshunos olim A.Yu.Yakubovning t a`ri fi cha "Bo ysunqo’rni ng" nozik didi va chuqur ilmi tufa yli Xirotda shunda y katt a kutubxona vuj udga keldi ki unda bir qancha gurux nafis surat ustalari , zargarchil ar muqovachilar ijod qil adilar. Kutubxonada faqat gina nusxa oli sh, kitoblarni bezash em as bal ki filologi ya, t eksit ologi ya tadqiqot chilari olib beril ar edi. 1442 yil s hu kutibx onada Firdavsi yning "S Hoxnom a" si ni to`la t ekis ko`chi rib yo zildi. Temuri yl ar davrida t as viri y, am ali y va m em orchi lik san`at laridi ul kan nam unalarga erishi ldi. Saro yl ar, m adras alar, manbal ar v bos hqa binol arni nafis suratl ar, naqs hl ar bezas h t araqqi y etdi. Bibixonim masjidi , Go`ri amir, SHoxi zinda, Axmad Yassavi y m aqbarasi va masji di, is hratxona, SHaxri s abzdagi Oqsaro y, Ulu g`bek qurdi rgan madras al ar o`zini ng ulu g`vorl i gi bil an S harq me`m orchili gini ng s hox asarlari bo`lib ul arda xalqimizning yuks akli gidi r va maxorati aql zakovati namo yon bo`l gan.
Bu davr savdo -s otiq xunarm andchilik shunchalar rivojl angan ediki Buxoro, Sam arqand us tal ari tomoni dan ishl angan bu yuml ar dunyo bozorida yuqori baxol anar edi. Xi rot usmonlarini ng Zargarlik bu yuml ari Sam arqand, Buxoro duxobasi katt a shuxrat ga ega edi . Temur davrida Movorounnaxr us tal arini ng ij odi y kuri gi bo`li b t ur ardi. 1469 yili Ali Is foxoni yl arni ng s an`ati ga t a`rfi ga s azovor bo`ldi . Ust a Guldon idi shni ng ko`rgazm aga qo`yadi . Bu gul donda 32 xunarm andning ish usl ubi kursatil gan edi.
Xunarmndlar o`z m axoratl ari ni yangi quril gan m asji d, maqbara va bos hqa inshootl arda namo yon etar edil ar. M asal an Bi bixonim m asji di uchun ustalar tomoni dan is hl angan shamdonl ar va masji d darvoz asi kandakorlik san`ati ni ng chuqqis i edi. Axmad Yass avi yni ng m aqbarasi uchun Pabrizlik ust a Abil Al - Azizning toi fali mi s qozon yas agan (1391 yi l) sh amdonl arni va qandi llarni esa Is faxonl ik ust a yas agan edi. Go`ri Am o’rning 1405 yil Temur quri l gandan ke yi ngi ichki ko`ri nishi "Xarbi y m emorl ar muzeyni " esl as har edi. Maqbaraga qo`yi l gan xar bi r bu yum nodi r tarixi y va m adani y Yodgorlik edi . Tarixchi Arab SHoxining yoz ilishi cha "M aqbara ichi ga soxibqi ronning" i shchil ari, devorl arga qurol yaro g`l ari osil gan edi . Bu qurollar oli shi kumishdan yas al gan bo`lib qim atlil ar la`l yoqut shaml ari bil an bez al gan edi. Maqbara gumbazi osti da osm ondagi yulduzl arni esl atu vchi olis h, kumush qandill ar osil gan edi. Bis hsha qandil 4000 misqol till adan yas al gan erga maqbara o`lchovi da inom va duxoba gil aml ar solingan edi. Tem uri yl ar sul olasidagi Xusa yn Ba yqaro Hi rotni go`zal binolar. Masji d. M adras al ar bilan obod etdi . SHe`ri ya t s ultoni Al isher Navoi y bil an birga Hirotni shoi ru fozill ar bo g`i ga a yl anti ril di. SHu davrda t arix chi Xondami r,bu yuk - mo`yqalam soxibi Kamoll idin Bexzod ij od qi ldil ar. Bu davrda xirom mi noralarga san`at ust al ari m aktabi vujudga kel di. S anoqsiz qo`l yozmal a r ist 'dodlil ar tomoni dan ko`chi ril di va zarxarl ar bil an bez atildi. Sharq shunos olim A.Yu. Yakubovs ki yni ng yo zishicha A. Navo yi ning juda katta, nodi r qo`l yozm al arga bo y shaxsi y kutubxonasi bo`l gan Bu kutubxonadan tarixchi Xondamir,m us avvi r Bexzod va boshqa olim u, fozillar fo ydal anganl ar. Buxoro,Xiva xonlikl arida xam nodi r qo`l yozm al ar,minorallar kompi yasini to`plab s aro y va s haxsi y kutubxonal ar barpo etis h odat bo`l gan edi. Xiva xoni Muxammad Raxim II kut ubxona, barpo eti b uni dun yoning xar chekasidan kelti r il gan nodir qo`l yozmalar bilan bel gil anib borar edi . O`rt a Osi yoda bi rinchi bo`li b Xivadat ashkil qili b, san`at ni rivojl ant iradi . XIX - as rda Xiva xonli gi o`zi ning kitob xazinasi bilan dun yoga m ashxur bo`ladi. Bu erda Arab, Fors, Tojik ti laridagi qo`l yozm alar o`zbek tili ga t arji ma qili ngan. Qo`qon xonli gidaxam bo y kutubxona bo`li b, nodir qo`l yozm alarga ega edi. Bu davrda O`rt a Osi yoning yi rik shaxarl ari: Far g`ona, Buxoro, Qo`kon, Toshkentda va boshqa shaxarl arda kitob ixlosm andl ari bo`lib ul ar juda katt a m abl a g` sari fl ab 31
butun um rnodi r qo`l yoz mal ar yi qqanl ar. Mas al an Tos hkent da J o`rabekni ng shaxsi y qo`l yozm al ar koll ekt si yasi m as hxur edi . Boqijon bo y, Qozi Muxiddin,Andijondagi Dukchi eshon kutubxonal ari ,Buxoroda yashagan kozi S Hari fjon maxsum zi yoni kutubxonas i va undagi qo`l yozm al ar nodirli gi va qadimi yl i gi bil an m ashxur edi SHunda y qili b yuqoridagi fanlar asosida shunda y x ulos aga kelish m umkinki Urt a Osi yo di yorida m oddi y va ma`navi y Yodgorlikl arni to’pl ash as ri y an`ana buli b milli y xususi yatl arga, i slom dini u rf-odatlari ga ri o ya ki lgan xolda amal ga oshi ril gan Urt a Os i yolik bu yuk allomal arning komusi y shox as arlari X II - as rdanOvrupo m aml akatl ari da loti n tili ga t arj ima qili b dun yo fani rivoji ga kat ta xissa qo`shdi. Sharq mamlakat larida esa bu shox asarl ar kut ubxon a oli sh fondi ga a yl andi. Kel ajag avlod uchun ava yl ab saql andi . Qadimdan ovropalik oliml ar xukumdorl ar O`rt a Osi yo xonlarini t ari xi,madani yati va m odi y Yodgorlik l arini egall ashga xarakat qilardi lar Ke yingi davrga kelib O`rta Osi yodagi faqat erl i muall ifl ari ni ng qo`l yoz mal ari em as, balki Sharqdagi daxolarining kaml ari gi na ma`lum, Amm o o`zi topilm agan asarl ari xam xuddi shu erdan chiqi sh m umkin degan mul oxazada bo`ldilar.
Darxaqi qat ul arning taxminl ari to` g`ri chi qdi va iz chi l olib boril gan xarakatlari nati j asi da O`rt a Os i yoning m a`navi y x azinalari Ovropa, Osi yo davlatl arini ng mulkiga a yl andi . Bu i shlar xilm a -xil yo`ll ar bil an am al ga oshi rildi .Xonli klarga kel gan el chil ar s ov g`a sifati da berildi ,savdogarl ar ata yl ab kel gan s a yyoxl arni xarakatl ari o`rnidagi vosi tachi lar orqali va bosqi nchili k xarakatlari tufa yl i x oriji y m aml akatl arga chiqa boshl adi. M asal an 1740 yi li eron shoxi Nodi r shox O`rt a Osi yoni bosib oladi va Ami r Tem ur m aqbarasi dan ko`p Yodgorlikl arni ol adi. A. Temur qabri ustidagi kefri y t oshi, Soxibqi r oning maqbaraga qo`yi l gan olti n sonli qilich va qalqonl ari,qabr usti ga qo`yi l gan Qur`onni Sam arqanddan bosib ol gan be xisob o`lj alari ichida ol ib kel adi. Amm o Tem ur qabi r t oshi yo`lda s inib qol ganlii sababli t ezlikda qa yt aradi.
1831 -1833 yi ll arda Ost -Indi ya kompani yasining li e yt enanti Aleks andir Bors Buxoroda yas hab qadim gi t ill a va kumush t angal arini yi g `a di va 200 dan orti q nodi r kom pl ektsi yas ini barpo et ib, Brit ani ya m uze yi ga t aqdim et adi . Xozi r bu kompl ekt si ya bebaxo xisobl anadi.
O`rt a Osi yo bo yl ikl arini Ros si ya m ulki ga a ylanti rishda rus ol imlari a yniqs a jonbozli k kursatdil ar.
Pet erburgdagi Osi yo muze yi ning di rektori Sharqs hunos olim X.O.Frenk 1834 yi l O`rta Osi yodan izlab t opili shi mumkin bo`l gan. Sharq mualli flari ga mansub "Yuz asarni ng" xronologi k ro`yx atini tuzi b chi qdi.
1869 yil dan pl ashli o`lj a yi g`is h Choral ari is hl ab chiqil di. Saldat ofits erl ar qull ari ga P et erburgga yozil gan tavsi yanoma berilib, qanda y narsalarga ax ami ya t berishlik ko`rsati l gan edi.
1869 yi li Samarqanddan Turkist onning biri nchi general -gubernatori K.P.fon Kaufm an m usilm on dun yosini ng muqaddas kitobi V II as r Kufa qo`l yozm a yodgorl i gi "Usm on Qur`oni " ni pet erburgga imperatorga jo`na ydi. 1870 yi li Buxoro ami ri fuqorol arini bosti ris h baxonas idagi xarbi y yuris hda SHaxri sabz va Kitob bekli kl ari ga qarashl i jo ylardan 97 jild qadimi y qo`l yozml ar topib oli ndi.
Xiva xonlikni ng s aro yi t al ant aroj qili ndi. Xonni ng shaxsi y 200t a pul yasa ydi gan qolib 25 put till a va kum ush, xon muxri 200 dan ortiq qadimi y t angal ar bexisob qimm atl i toshl ar va zargarl ik bu yumlari P et erburgga j o`natil di.
Qoqon xonli gi xazinasi qism ati xam shunda y bo`l di. 1985 yil da Toshkent da arxeol ogi ya, etnografi ya va anrol ogi yani sevuvchil ar to`garagi t ashkil et li b unga Bart ol 'dning shogi rdi boshchil ik qildi.
32
1898 yi lda Andij on qo`z g`ol oni ning s arkari Dukchi es hon kutubxonasi musodara qil indi . Undagi 194 nodi r qo`l yozma t ezlikda Peterburga j o`natildi .
Rus tarixining nam oyondal ari o`zl arining Turkist onda oli b borgan ilm i y va Yodgorlikl arini to`plas h is hl ari da m axalli y m uxlislarga ta yan dil ar.M as al an: Sam arqandlik Mi rzo Qosim ov, toshkentli k savdogar Akram Asqarov, S am arqandli k Mirzo Abdulla , Buxori y, ent ograf SHoximardon Ibroximov,Sam arqandlik Abu Said Maxsum, arxiolog ol im Turdi Mir g`i yosov va bos hqal ar.
Chor xukumat i Turkishon o`lkasi xalq ommasi ga mi lli y j ixatdan o`zi ni anglas h uchun im ko n bermas edi,chunki ul ar orasi da tari xi y bil imlarni keng tashviqot qili sh va ular et iborni qadimi y Yodgorli kl ar qimat ti ga jalb etis h Chor rizmni ng mustamlakasi yos ati ga put ur etkazadi , deb xisobl ar edi lar. Lekin O`rt a Osi yoni o`z must aml aka mlki deb bil gan Chor rizm beqi yos bo yli klarni o`zl ashti ris h uchun Turkist oni ilmi y asosda o`rganis h zarurl igini yaxs hi tushi nar edi .
Qisqa
vaqti chi daul ka mit erologi yas i, zoologi ya ,kumizm atiksi etnolografi ya,flora,fauna dun yosi ga oi dat alib kol ektsi yal ar to`pladi.
SHu m unosabat bil an t arqoq kompl ektsi yalarni bi rl asht irish va ul arni Pet erburgga tvxtalis hi uchun saral ash m arkazi l ozim bo`li b qol adi.Buning uchun qul a y m arkaz muzey xis obl ani bo`lkada muze y t ashkil etis h masal as iko`t ari ldi . J umladan A, P, ferdchenko Turkis ton general - gubernatori ga t a yyorl anga n axborotda "Turki stonni "muvoffaqi yat li ri vojl anti ris hi uchun u bil an asosli ravishda tanil ib chi qish kerak,muze y es a Buning esa yaxshi vosit asidi r", d eb yoz gan edi.
1876 yi lda bi rinchi bo`li b Toshkent muz ey (xozi rgi O`zbekist on tarixi davlat muze yi )ochildi. 1896 yili S am rqand, 1898 yi li Ettisuv,1899 yil i Far g`ona va Kaspi y orol (As hxaobod) o`l ka muz e yl ari barpo eti ldi. Muz e yl arda xar xil aaral as h qural ash ekspanashl ar bo`lib etnografi ya, t exnika,t abi at t ari xi,arxiologi ya,qishl oq xo`j ali gi, maxali y qurol yaroql ar, ip -gazl am alar,kitoblar, yoz uvqurol lari qo`yi l gan edi .
1917 yi l okt yabr't o`ntarilis hdan ke yi nm uze yl arni qa yt a t as hkil qili sh bil an bu xasharda yangi muze yl ar xam tas hkil etil di. 1922 yil da O`tis h va san`a t Yodgorlikl arini saql ash kom isi yasi ni Turko m st aris t uzildi.
Agar Rossi yada 1918 -1923 yi llar davomida 250 dan ortiqyangi muze yl ar tashkil etil gan bo`ls aTurkist onda bu ko`rsatki ch 4 t ani t ash kil etdi .
Ke yi ngi yil larda xam tal onchili k va noxaqlik s hu t ariqa davom etib keldi . Urt a Osi yodagi xususan, Uzbeki stondagi muze y is hi t arixi xozirgacha xam tadqiqot ob`ekti bulm agan. SHuning uchun bu masalaga oid adabi yot oz. Takdikotchil ar G.N.C Habrov, B.V.Luninning kitob va ishl ari dan, G.Ya.CHefal va E.B.Zabrodin, M.M. Tsvibakning mat buotda nas hr eti l gan makol al ari dan va A.Sodikovaning bir kator nashrl ari dan bu soxa tugrisi da m a`l um ma`noda ma`lumot oli shimiz mumkin.
Chor xukum ati davri da "ka dim gi madani yat ni o’rgani sh va Yodgorlikl arni kuri kl ash fakat fo yd asiz gi na buli b kolmay, balki z ararli xam edi " de ya qa yd kil adi V.V.Bart ol 'd uz as arl arida. C Hunki Chor xukum ati kadim gi Yodgorlik larni muxofaz a qilis h, uz maqs adl ari yul ida fo ydal anis hni afz al bilis hgan va shuni ngdek, bu ul kaga past nazar bilan karaganli gi uchun madani y Yodgorlikl arga e`t ibor berm agan. Xatto arxit ekturasi ga x am past nazar bilan karal gan. Bu davrda Urt a Osi yo tarixi va m adani yati uchun bebaxo xisobl angan kupgina nodi r kul yozm al ar, kim mat baxo bu yuml ar chet ell arga t as hib keti ldi. Chorizm bu ulkaga past naz ar bil an karasada uni uzini ng Sharq dagi ist exkomi, bo yl i gi m anbai sifatida urganm as a bulm as edi . SHu sababli bu ishga kup rus zi yolil ar j alb etildi. Bu oli ml ar kat ori A.P.Fedchenko va I.V Mushketovl ar xam ulkani ng geografi yasi , bot aniqa va zoologi yasi ni o’rganish bil an birga tarixi va
33
etnografi yasi ga oid xam ma`l umotl ar tupla y boshladil ar. Uz bekistonda dastl abki muze yl arni ng t as hki l topi shi ga yukorida gi olim lar va V.F. Oshanin, V.F.Bart ol 'd kabi t akdikot chilarning t upl agan materiall ari va koll ekt si yari xam asos bul di. J umladan, A.P.Fedchenko Turkist on general -gubernat ori ga
ta yyorl agan axborotida Turki stonni yax shi rok o’rganish uchun muz e y tas hkil eti sh takli fi bilan chi kadi. Ikkinchi mart a bu m asal a 1871 yi li (O LEA E)- tabi atshunoslik, ant rapol ogi yas i va etnografi yas i xavaskorlari j ami yat ining Turkist ondaga bulim i majlis ida kutaril di. 1873 yil Toshkent il mi y j amoat chili gi Si rdar yo obl ast ' xarbi y- general gubernatori ga muze y ochish tugrisidagi iltim osnoma bilan chi kadi va rad javobini ol adi . SHundan
ke yi n
muz e y ochi shning t as habbuskori A.P.Fedchenkoni ng izdoshi , dusti V.F. Os hanin uzi boshchi lik kila yot gan ipakchilik maktabidan muze y uc hun bi r necha xona aj ratib beradi. Nixo yat 1876 yi l i 9 yanvarda Sirdar yo oblast ' xarbi y -general gubernatori, general -l e yt enant N.Golovochev muz eyni masal as i bu yi cha shu soxada bir necha tadqiqot chil ardan ibora kengash chakirdi . Kengashda tabiat t arix i, ki shlok xujali gi , etnografi ya , bot aniq a, s anoat va boshqa buliml ar buyi cha koll ektsi ya t ashkil et ishga karor kilindi . I.V.M ushket ov, D. L. Ivanov singari kupgina t akdikotchilar s a yox atl ari pa yt ida tupl agan kush, balik, usimli k va m a`dan kol lektsi yal ari ni muz e yga topshirdilar. S Hunday kilib 1876 yi l Urt a Osi yoda bi rinchi muze y tashkil topdi va shundan e`tiboran Urta Osi yoda bosh muze yning m avjudli gi ras man t an olindi.
1877 yil yanvarda muze y etnografi ya , texni k is hlab chi karish, ki shl ok xujali gi , tabiat t arixi va arxeologi ya buyi cha 1500 dan ort ik predm etl arga, 800 kadimi y tanga va medall arga ega edi . Muze y ancha shakl langach, 1877 yil dan xavas kor tabi atshunoslar j ami yati ning Turkist on bulimi a`z ol ari komit eti ga raxbarlik ki luvchi stati stika k omit eti ixti yori ga utkazildi. Uning m udi ri "Turkist anski e vedemoti "ni ng sobi k redaktori N.A.M aev bulib, muz e yga bino berilm aganli gi s ababli uni uz u yi ga jo yl asht irdi. M uze y ta`minoti uchun arzim as mabl ag (300 sum ) ajrati lar edi xolos, yana a yrim shaxslar tomoni dan uncha - muncha exsonl ar t ushib turar edi. Asl ida Maevning xisob kitobi ga karaganda, yi l i ga 1600 s umlik mabl ag t al ab etil ardi. Bu m uze y 4 bulim -etnografi ya va texnika, tabi at tarixi va arxeologi ya, numizmatika, kis hlok xujali gi dan iborat bulib, m axalli y surat lar va t url i koll ektsi yal ar bil an bo yit il gan edi.
1888 yil muz e y niz omi ishl ab chikili b, tasdiklandi. Unda muze y ixtisosi , vazi fasi, is h xarakt eri bel gil ab beril di. Muze yga raxbarlik qilishi besh ki shidan iborat Nazorat komiteti ga yukl an di . Ust avga muvofik muze ygga geologi ya, bot aniq a, zoologi ya, etnografi ya, arxeol i ya, numizmatika, sanoat va kishlok xujali gi bu yi cha mat eri all ar t o’plas h va s aqlash xukuki beril di. Muz e y ekspozitsi yal ari "Ommani ng Urta Osi yo asarl ari bilan t anis huvi va t upl angan mat eri all arni oliml ar uz s axal ari bu yi cha o’rganis hl ari uchun" (UzSSR. M.D.A, I - 1 fopt 16 -ru yx at 359 ish, 32 -varak) ochil di.
Muze y va uni ng bulimlari bir t ekis rivojlanmadi, unga ij ti moi y muxit va e`t iborsizli klar xam uz ta`si rini utkaz di . Xatt o 1883 yi l m uze y xal k kutubxonasi bilan kushib yubori ldi. Birok 1776 -80 yillarni muz e y rivoji uchun s amarali buldi de yi sh mumkin. 1885 yil zi yol ilar u yushtirgan arxiologi ya t ugaragi xam 1889 yil uz tugaraklari materiall arining m uze yga topshi rib, uni yanada bo yi tdil ar. Muze y ishi soxasi da x am biroz sil jish bul di. 80 - yill ar boshi da invent ar ru yx ati ni tuzi s h ishl ari boshl andi. 1886 yi l E.F.Kal ' numizmatika, etnografi ya, arxeoli yaning a yrim m at erial lari ga kat alog t a yyorl adi . N.A.Maev (1889
y) zo ologi ya, koll ektsi yalarni ng kataloglari ni t uzdi. Urt a Osi yodagi i kkinchi muze y 1896 yi l 21 i yulda Samarkandda ochildi. 1884 yil yangi Margil onga ki shl ok xujali k va davl at mulkini ministri keli shi munosabati bilan tashkil etil gan s anoat va ki shlok xujal i k ko’rgazmasi Fargona muzeyining ochilishiga asos soldi. SHundan sung birin -ketin 34
boshqa j o yl arda xam muze yl ar ochil a boshlandi . Mis ol uchun 1899 yil Ashxobot muze yi ochil di.
2. 1918 yil 19 s et ya brda RS FSR Xal k komissi yal ari S ovetininng s anoat as arl ari va kadim gi no yob nars alarni chet el ga olib ket ishni xamda ul arni m aori f xalk komiss ari yati ga karashli m uze y organl arining oldindan chi karil gan karori va ruxsat siz sotishi ni t aki klash t ugrisidagi dekreti imzolandi. Uz navbat ida TASSR Xal k kom iss arla ri soveti xam 1921 yil 31 i yul da Turki ston R es publikasi xalkining m adani y xazinasi xavfi ni yuzaga kelti ruvchi s an`at as arlari, kadimi y nars al ar va ilmi y koll ektsi yalarini chet el ga ol ib keti shni takikl as h xaqi da gi karorni chikardi. SHunga muvofik ek sport komis si yasi ga magazi n xam da bozorl arda kadim gi no yob nars al ar, xalk maishi y -ruz gor bu yumlarni s otis h usti dan nazorat qi lish vazifasi t opshiril di.
RSFSR Xalk komis si yalar s oveti 1918 yil 5 okt yabrda "a yrim s haxsl ar, jami yat va muass as al ar ixti yor idagi san`at va kadim gi Yodgorl iklar ruxatini tuzis h, ularni xisobga olis h va kurikl ash xaqida " dekret chikardi. Ana shu dekret ga binoan, barcha m adani y Yodgorlikl ar kim ga tegis hli ekanli gi dan kat `i y nazar, davlat ximo yas i os t iga olindi. TASSR Xal k komissi yal ari sovetini ng 1920 yi l 31i yuldagi "Turkres publi kadagi a yrim s haxslar va jami yatl ar ixti yorida bo’l gan san`at as arl ari va kadim gi Yodgorlikl arni ru yx atdan utkazish, xisobga olish xamda kuriklash xaqida "gi maxsus karori muze y organl ari zimmasi g a ma`muri yat yukladi: rasm i yl asht iri sh va xisobga oli sh t art i bi Turkkom st ari ning maxsus ins truktsi yasi bil an jori y et il di. Karorda kurs atil ishi cha, ka yt a ru yx at kilingandan ke yi n Turkoms taris xisobi da koldi ril gan m ajmua xolidagi va aloxida san`at Yodgorlik l ari davl at nazorati ostida bo’l adi, ul arni chet el ga, shuni ngdek, TASSR tashkarisi ga oli b chiqish ta`kikl anadi. Ularni ta`mi rlash, tuzatis h yoki ka yt a is hl ash uchun al batt a Turkom st ari s va uning j o yl ari dagi organl ari ru yx atidan utkazish shart edi.
Yukori dagil ardan kurinib turibdiki , markazdan chi karil gan karorl ar Turkist onda juda kech am al ga oshiri l gan, buni ng natij asi da juda kup nodi r ki tob va kul yozm al ar, ki mmatbaxo bu yuml ar che t ell arga tas hi lib ket ildi, bebaxo madani y Yodgorlik l ar t alon -t aroj kil indi. Bu kabi mas al al arni xal qili sh, muz ey tarmokl arini boshqari sh uchun maxsus organ -muz e y ishl ari va kadi mgi Yodgorlikl ar, san`at va tabiatni m uxofaza qilis h bu yi cha RSFSR Davl at komi tet i tuzildi. Xuddi shunda y muass as a mil li y republikal ar ida xam t ashkil etil di.
Turkres publ ika M arkazi y Ijroi ya komiteti ning 1920 y 30 yanvardagi dekreti ga m uvofik bu vazi fa Turkrespublika Arxivlar m arkazi y bos hqarm asi ga yukl atil di. Bi rok bu bos hqarm a uz zim masi ga yuklatil gan vazi fal arni xa yot ga muvofakki ya t li tadbik eti shga ojizli k kildi. S Hu munos abat bil an t abi at, s an`at obidal ari va utmis h Yodgorlik l arini s akl a ydi gan, m uze yl ar t ashkil etish va ularni kuri kl ash is h i bil an shugullanadi gan m axsus t ashkilot t uzish tugrisi dagi m as al a yuz aga kel di. Turkomstar is xuddi shunda y t ashkilot buldi . Turkoms taris t uzilis hi jixatidan muz e y, kadim gi Yodgorli klar va san`at as arlarini muxofaz a et ish xamda, ta`mirl ash, arxeologi ya va t abi atni m uxofaza etis h singari turt s ektsi ya g a bulindi. Kom itet Yodgorlik l arni xisobga olish va kuri kl ash borasida katt a ishl ar olib boril di, koordi nats i yalovchi ilmi y - takdikot m arkazi ga a yl andi. Takdikot ishl ari ga akademi k V.V.Bart ol 'd, professor A.A.S em yonov, A.A.Divaeev, V.L.V yat kin, M.E Masson, L.V.Oshani n kabi yi rik oliml ar j alb et il gan edi . Turkomstaris katt a vakolat ga ega edi . Jumladan, uning Turkrespubl ika Xal k komissari yati t asdiklagan barcha farmo yishi va t adbirlari m ajburi y xisobl anardi. Komit et muz e y ishl ari va kadim gi Yodgorl ikl ar xamda t abi atni muxofaz a qilis h mafaati uchun t adqi qot chil ar bil an ul ar olib bora yot gan i shlardan fo ydalanis h bu yi cha shart nom a t uzish m umki n edi. Bi rort a ilmi y koll ektsi ya xam da uning 35
ruxsat nom asi siz Respubl ikadan tashkari ga olib ketm as di . Bundan tashkari, Turkoms taris fauna va floraning j onli nam unal arini res publikadan t ashkari ga etkazib berish xukuki ga ega bulib, bu t arixi y va t abii y Yodgorlik l arni xisobga olish imkoni yati ga xam ega edi .
Urt a Osi yoda milli y chegaral anishning utkazilishi va Uzbekiston SSR ning tashkil t opis h i munosabat i bil an Turkomstaris 1925 yil ning SSR maori f xal k komiss ari ati ga Gl avnaukasi ning Urta Osi yo ekanomi k. Soveti va muze y bulim i xuzuridagi m uze y i shchil arii Yodgorl ikl ar, s an`at va tabi at obidal arni muxofaz a qilish bu yi cha Urt a Osi y kom itet i S redazkomst ari s ki lib uz gart iril di.
Urushi yi ll arida kupgi na muz e yl ar binol arini evakuatsi ya kil gan m uass as alar uchun bus hati b berdi. M uze y t armokl ari vakti ncha kis kardi. Mis ol: tabiat va polit exnika muze yi birl ashdi. San`at, Adabi yot va Uzbekis ton tarixi muze yl ari xa m bir nom ostida bi rl as htiril di. Muze y xodi mlarini ng kupl ari front ga kendil ar. Front orkasi da kol ganlar esa si dkidildan m exnat kil dil ar. Ul ar Vat anparvarl ar m avzusida bir necha ekskurssi yal ar t urkumi ni yarat dilar. Xalk orasi dagi ommavi y -si yosi y is h olib bordi lar. M uzeyl arni ng t arix buli mida ko’rgazma s haklida "Ul ug Vat an urushi " deb nomlangan maxsus bul im ajratildi . Bu j angchil arni front ga kuzat is h, bu j ara yondagi tantanali mi tingl ar front ortida m exnat kila yot ganl ar front ga junash xaqi da gi xat va
ariz al ar xamda
suratl ari jang
m a ydonl ari da Uzbekist onliklarni j asoratl ari aks et gan eksponat lar uz ifodasi ni topgan edi. Brest kal `asini oldi da, mashxur I.V.Panfi lov nomi 8 -dvizi yasida, partizanlikda va j ang ma ydoni da j as orat kurs at gan uzbek farzandl ari ning kaxramonlikl ari bu bulimdan urin ol di.
Muze y xodiml ari maktab ukuvchilari va barcha m exnatkas hl arga Ul ug Vatan urushi xaqi da gi m at eri all arni yi gis h va saql as h ga yordam berishl arini surab murojat kildil ar. Vatan Urushi kaxrom onlarini ng front dan turi b yoz gan xatl ari , front ga yordam tugri sidagi ut gan m ajlisl arning karorl ari, usha davrda chi kkan bi r necha gazet al arning to’pl am l ari va front xaqida kuplabxujjat l i materi all ar yi gildi . Muze y ilmi y x odi mlari respublikamiz sanoat korxonal aridan kombiz onl ar, fufa ykal ar, xarbi y ki yim -boshl arining kompl ekt larining va boshqa dikkat ga sazovar mat eriallarni yi gdil ar. SHu katori jangovar varakalar, devori y gazetal ar, Urush davri front va front orkasidagi vokeal ar t uus hi ril gan kinol ent al ar va fotomat eri all ar tupl andi.
Urush yi ll ari da m uze y ekspozit si yal ari temat ik printsipda ka yt a kuri l ganli gi tufa yli obzorli ekskursi yal ar xam t em atik asos ga utdi. Tem ati k ekskursi ya uz maz muni ga kura obrazli ekskursi yal ardan beril gan m avzu bu yi cha asosi y ma`lumotl arn i izchil ba yon et ishi , m asalalar m azmuni ni t ingl ovchil arning si yosi y karas hlarini kenga yt irish va ularda ta`si rchanli kni yanada oshi rish maqsad ida eksponatlar moxi yati ni ochib beri sh, asos li tushinti ris hi bil an farkl anardi .
Urushning dastl abki yi ll ari da st atsionar va kuchm a ko’rgazmalar t as hkil qilish ommavi y-okartuv ishi ning keng ri voj topgan shakli ga a yl andi, ul ardan eng mashxuri "Vatanimi z jasoratnomasi " (1942 y.) m avzusi dagi ko’rgazm a buldi. Muze y xodim lari keng omm a urtasi da frontdagi jas orat va fr ont orkasi dagi fidokor m exnatkashl ar xaqi da t a`si rli l ektsi ya va suxbatlar ut kazdilar muze yd a tashkil etil gan "Uljalar ko’rgazmas i " kuplab tom oshobinl ar va m atbuot e`tibori ni tort di. Unda urushda kul ga ki riti l gan nemis kuroll ari , frantsuz miltikl ari tur li davlatl arda i shl angan ash yol ar namo yi sh etildi.
Ulug Vat an urushi yillarida uzbekistonda Sobik itti fokdosh respubl ikalardan farkl i ul arok, fan, a yniksa ijtimoi y fan sal mokl i rivoj topdi. Bu urus h boshl angandan s ung kupgi na ilmi y t akdi kot ins titutl ari Sharq shunoslik va bos hqa kupl ab insti tutl arning Uzbekist onga kuchirilishi bil an izoxlmanadi. Bu esa muze y
36
faoli yati ga xam uz t a`siri ni kurs at adi . T ani qli arbobl aprdan tashkil topgan Ilm i y Kengash yordami da moddi y va ma`navi ya y Yodgorlikl arni o’rganish i ularni ilmi y ishl ash, Uzbekis ton tarixini o’rgani shi va a yrim m asalal ar bu yi cha t adqiqotl ar utkazish im koni yati ochildi . 1943 yi l 27 sent yabrda "Uz bekistoe SSR Fanl ar Akademi yasi ni t as hkil et ishi xaqida "gi karoridan sung t arix muze yi xam ilm i y - tadqiqot va si yosi y okartuv i shl arini olib boruvchi m arkazi y m uze y si fat ida san`at muze yi dan aj rab chi kdi va Fanlar Akademi yas i tarki bi ga kirit ildi. Tabiat muze yi Fanl ar Akademi yasi tarki bi ga kiriti ldi. S Hu t arika bu muass as al ar faoli yati da yangi s axifa ochil di.
Urush yill arida muzeyl arni ng kupi uz binosidan ajragan, xodimlari urushga keti b, m al akali kadrlar etishm as edi. Muze y xuj alikl arini ya ngidan tashkil etish, ekspozitsi ya mut axassislik -l ar t a yyorl as h endi m uze y ishi oldida t urgan dolzarb mas al a edi .
Ko’rgazmalarning ilmiy malaka etishmasligi sabab yaxshi tashkill anm aganli gi bois muze yl ar tomoshabinl ar e`t iboridan kol a boshlagan edi . SHu tufa yli m uze y i shlari ni yaxs hil ash borasi da karorl ar kabul kili ndi. 1946 -53 yi l lar muz e yl ar ko’rgazm a tipi dagi ek spozitsi yal ar yaratish yulidan bordi. 1953 yi l dan boshlab kupchilik m uze yl arda eks pozitsi yal arni kurishda m ua yyan burilis h yuz berdi, is hga ilm i y yondashi sh, m as al alarni o’zi ga xos uslubda xal eti shga kiris hildi. Ast a -s ekin
muze yl ar t armoklari kenga ydi, yangi muz e yl ar, ulkashunosl ik muze ylari tas hkil topdi. Davr talabi bil an bu yuk tarixi y vokeal ar va asosi y arbobl ar faoli yati bil an bogli k muze yl ar ochil di. (Ulugbek, X.X. Ni yozi y, S . A yni y muz e yl ari ).
Fan soxas idagi yut uklar m uze yl ar tarkki yotini ng bel gil a ydi. M oddi y va ma`navi y Yodgorl ik lar, a yniksa nodi r va no yob t arix fani , tabiat shunosl ik, texnika, adabi yot s an`at soxas ida turl i muommol arni o’rganishda o’zi ga xos bebaxo manbal ardir. Bu yo’nal ish da uzbek muz e yl arining ta`sir doi rasi xalkaro ma ydonga chiqi sh bi lan yanada kenga yib bormokda. Barcha kit `al ar m aml akatl ari bilan koll ektsi yal ar, ko’rgazmal ar alm ashinis h keng yul ga ku yilm okda. Xozirgi pa yt da j axondagi barcha m aml akatl ar bil an madani y al oka ol i b boril a yotir.
Madani y al okalarda muz eyl arni ng dunyo m adani yatl ari ni uzaro bo yi tis h xamda xalklar urtas ida uzaro is honchni rivojl anti ris hdagi o’rni beki yosdir. YuNESKO bu yi cha xalkaro m arkaz -IKOM tashki l kil ingani xam m uze yni ng jami yat da usi b borayotdan mavke yi dan dal olat baradi. IKOM xal karo m ik yosida turli ixtisos dos h muze yl arning i sh taj ribasi ni uzaro alm ashi nishga xizmat kursat uvchi markaz sifatida yuzaga keldi. Uning asosi y vazifas ini ku yi dagil ar tashkil et adi:
a) muz e yl ar va muze yshunosli k bu yi cha a yrim mut axassisl ar is hini koordinat si yal ash x amda ul arning xalkaro xamkorli gini rivojl antiri sh;
b) jaxondagi barcha muze yl ar xamda muze yshunoslik bu yi cha a yrim mutaxassisl arni xal karo va m adani y -o kartuv t ashkilotl ari bil an xamkorlikda ishl ashga jal b etis h;
v) xal kl ar urtasida u zaro t anis huv va xam korl ikni n must axkam lash. Bu
vazifal arning
muz e ys hunosli k bu yi cha xal karo seminarl ar, koferentsi yal ar, komandirovkal ar t ashki l qilish va tadqiqotlar utkazis h yuli bil an aml ga oshi ril adi .
Xal karo muz e y kengas hini ng oli y organi -Bos h Ass amble ya 3 yil da bi r marta chaki riladi.
Ta yanch i boralar.
37
Muze y niz omi, O LEA E, Turkkomst ari s, "Ulj al ar ko’rgazma si ", Sredazkom st ari s, Tem ati k eks kursi ya, obzorli ekskursi ya , st atsi onar va kuchm a ko’rgazm al ar, kat alogl ar, IKOM, inventarl arni ru yx at ga olish.
Nazorat savoll ari. 1. SHu kungacha m uzey is hi t arixi ka y daraj ada urganil gan? 2. Chor xukum ati davrida kadimi y madani y Yodgorlikl arga e`t ibor qanda y bo’lgan? 3.
O’rta Osiyoni ilmiy o’rganishga rus takdikotchilarning jalb etishi xaqida nimal arni b yuil asiz? 4. Muze y ochis h tugris i dagi dastl abki xarakatl ar va ul arning asoschi lari xaqida qanda y ma`lumotlarga ega buldingiz? 5. O’rta Osiyodagi ilk muzey kachon ochilgan va uning faoliyati xaqida suzlang. 6.
Fargona muze yi va uning ochilis hi xaqida nim alarni bil as iz? 7.
Muze y nizomi va m uze y ishi tugrisida qanda y bili m ga egasiz ? 8.
1981 yil 29 s ent yabrda m adani y Yodgorlikl ar xaqida qanda y xujj at imzolandi? 9. Turkkomst ari s qanday t ashkilot va uning vazifal a ri? Turkkomstaris qanda y vakol atl arga ega?
10. Turkkomst ari s qanday vakolatl arga ega? 11. Sredakomst ari s ka y tarika vujudga keldi? 12. Urush yi ll arida muz eyl ar faoli yati da qanda y uz gari shl ar sodir buldi? 13. Muze y xodiml ari nig urush yill aridagi fidokor ona m exnatl ari xaqida nimal arni bil asiz? 14.
"Vatanimiz jas orat nomas i " va " Ul jal ar ko’rgazmas i " qanda y m a`ri fi y va tarbi yavi y axami yat ga ega edi? 15. !943 y 27 s ent yabr' Tarix muze yi takdi ri da qanda y burilis h xosil kildi? 16. Urushdan ke yi ngi yi l larda muz e y xodimlari va muz e yl ar oldida turgan dolzarb mas al al ar nim al ardan iborat edi? 17. Tem ati k eks kursi ya va obzor ekskursi ya larning farki? 18. IKOM nim a? 19. IKOMni ng maqs adl ari xaqida m a`lumot beri ng? 20. IKOMni ng raxbarlik organi nim a?
Manba va adabi etl ar.
1. Muze ys hunosli k. Moskva.1988 yil .
2. N.Sodikova. M adani y edgorli klar xazi nas i. Toshken.1981 yil.
3. Inst ruktsi ya po uchetu i xraneni yu muzeno`x ts ennost e y v muze yax sistemo`. - Moskva.1977 yi l
|
