Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги
O’smirlarda irodaviy xislatlar shakllanishida idrok jarayonini rivojlantirish
Download 0.5 Mb. Pdf ko'rish
|
osmirlarda irodavij xislatlar shakllanishining psixologik xususiyatlari
1.2.O’smirlarda irodaviy xislatlar shakllanishida idrok jarayonini rivojlantirish
ko’nikmalarini shaklantirish usullari. Idrokning anglangan bo’lishi uning tafakkuri bilan, narsaning mohiyatini tushunib etishi bilan chambarchas bog’liqdir. Narsani ongli idrok etish unga fikran nom berish, ya’ni idrok etilgan narsani narsalarning muayyan guruhiga, sinfiga kiritish, uni so’z vositasida umumlashtirish demakdir. Idrok qo’zg’atuvchining retseptorlarga bevosita ta’siri natijasida xosil bo’lsa ham, pertseptiv obrazlar hamisha muayyan ma’noli ahamiyatga ega bo’ladi. Xatto o’zimizga notanish narsani ko’rganimizda ham uning bizga tanish ob’ektlar bilan o’xshashlik jihatlarini payqab olishga, uni qandaydir toifaga kiritishga urinamiz. Idrok shunchaki sezgi a’zolariga ta’sir qiladigan qo’zg’atuvchilarning oddiy yig’indisi bilan belgilanmaydi, balki mavjud ma’lumotlarni yaxshilab talqin qilish, izohlab berish yo’llarini jadal izlash bo’lib hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan olganda, goh shakl, goh fon (ikki qiyofali rasmlar), navbatma-navbat idrok etiladigan "ikki mazmunli" deb atalmish rasmlar diqqatga sazovordir. Fikrimizga yakun yasarkanmiz, idrok faol jarayon ekanligi haqida xulosa chiqarishimiz mumkin. Idrok sub’ektning bundan oldingi tajribasiga bog’liq bo’ladi. Kishining tajribasi, bilimlari qanchalik boy bo’lsa, uning idroki ham shunchalik boy bo’ladi, buyumda u shunchalik ko’p narsalarni ko’ra oladi. Idrokning mazmuni kishi oldiga qo’yilgan vazifa bilan ham,uning faoliyati sabablari bilan ham belgilanadi. Masalan,orkestr ijrosida musiqaviy asar tinglanganda, biron-bir sozning tovushini alohida ajratishni oldimizga maqsad qilib qo’yganda, biz uning uddasidan chiqishimiz mumkin, bunday
15 paytda o’sha sozning tovushini birinchi o’ringa qo’yamiz va u idrok etish ob’ektga aylanadi, boshqa barcha tovushlar esa idrok etish fonini tashkil etadi. Biz yoshlarni xar tomonlama tarbiyalashda idrok jarayonining axamiyatini kursatish bilan birga, avvalo shaxsning uzi nima, uning psixologik xislari xakida umumiy tushuncha berib utishimiz kerak. Shaxs deb, konkret kishini aytamiz. Xar bir kishi jamiyat a’zosi bulib, individual jismoniy va psixik xususiyatlari bilan bir-biridan farklanadi. Shaxsning psixologik xususiyatlariga extiyojlar, kizikishlar, dunyokarash, kobiliyat, temperament va xarakterlari kiradi. Shaxsning muxim belgisi- unda odamga xos maxsus extiyojlarning mavjudligidir. Extiyojlar – odamning kun kurishi va yashashi uchun zarur narsalardir. Odam yashamok, kun kechirmok uchun uz extiyojlarini kondirishi kerak. Extiyojlar xayvonlarda xam bor. Ammo xayvonlarda fakat biologik, tugma extiyojlar buladi- ovkatlanish, saklanish, nasl koldirish extiyojlari bor. Odamda esa biologik extiyojlardan tashkari yana yuksak extiyojlar- bilish, ma’naviy, estetik, mexnat extiyojlaribor. Bu extiyojlar tugma emas- ular tarixan tarakkiy etgan. Kizikish- kishining uz xayotida dunyoda ma’lum bir narsani eng muxim, eng kimmatli xisodlab, shu narsaga erishmok uchun intilishdir. Dunyokarash- odamning tabiat va ijtimoiy xodisalarga karashlari, tasavvurlari va tushunchalari tizimi. Dunyokarash shaxsning ma’lum ijtimoiy tuzumda, konkret faoliyati jarayonda vujudga keladi.Masalan, ukishda, uyinda, mexnatda, idrok jarayonida, san’atda va boshkalarda. Kobiliyat- kishining muayyan
faoliyatiga bulgan
layokatidir.Kishilar kobiliyatinixoyat xilma-xil buladi, xar bir kasb kishidan mexnatda, ijodiyotda va ukishda ma’lum kobiliyatni o’quvchi etadi. Xar bir odamning kobiliyati tarakkiyot maxsulidir.Kishining kobiliyati uning tugma layokati asosida, muxitga boglik ravishda, olayotgan ta’lim-tarbiyasiga karab, shuningdek kishining uz ustida ishlashi bilan boglik xolda usib kamol topib boradi.
16 Odam muayyan layokat bilan bilan tugiladi. Odam tugridan-tugri tabiiy zotdir. Tabiiy zot sifatida shu bilan birga, u kisman tabiiy kuchga layokatlar va kobiliyatlar, instinktlar tarikasida mavjuddir. Tugma layokat- tayyor, kamolatga etgan kobiliyat emas, balki kobiliyatning usishi uchun tabiiy zamindir, u kelgusida kobiliyatga aylanishi mumkin.Bunday imkoniyatlar tegishli sharoit mavjud bulgandagina ruyobga chika oladi. Temperament- lotincha «temperamentum» suzdan olingan bulib,buning ma’nosi aralash demakdir.Temperament deganda biz, odatda, insonning tabiiy, tugma xususiyatlari bilan boglik bulgan individual xususiyatlarni tushunamiz. I.P.Pavlov temperamentni kuyidagicha ta’riflaydi. « Xar bir kishining va shuningdek, xar bir ayrim xayvonning xam umumiy xarakteristikasidir, xar bir individning butun faoliyatlariga muayyan kiyofa beradigan asab tizimining asosiy xarakteristi kasidir.» Temperament, psixologik jixatdan olganda, xissiyotning kuzgalishida va kishidagi umumiy xarakatchanlikda kurinadigan individual xususiyatdir. Ma’lumki, barcha temperamentlarni kadimdan 4 tipga : xolerik sangvinik melanxolik flegmatik temperamentga ajratish rasm bulgan. Xarakter deganda shaxsda muxit va tarbiya ta’siri ostida tarkib topgan va uning irodaviy faoliyatida, tevarak atrofdagi olamga (kishilarga, mexnatga, buyumlar), uz- uziga bulgan munosabatlarida namoyon buladigan individual xususiyatlarini tushunamiz. Shaxsga oid bulgan bu psixologik xususiyatlar konkret sharoitda namoyon buladi. Konkret sharoit xar bir jamiyatning tarakkiyotiga karab xarakterlanadi. Masalan, mustakil demokratik jamiyatimizda ishlab chikarish vositalariga egalik umumiydir. Shu sababli ta’lim-tarbiya ishlari uchun umumiy xarakterga egadir. Idrok jarayoni xam shaxs faoliyatining eng muximlaridan biridir.
17 Chunki jismoniy kobiliyatsiz demokratik jamiyat xam va jamiyat xakida tushunchalarni xam tasavvur kilib bulmaydi. Idrok jarayonida shaxs jismoniy jixatdan kamolatga etadi, jismoniy rivojlanish esa shaxsda psixik sifatlarni usishiga ta’sir kursatadi. Bu ikkalasi bir-biri bilan organik ravishda boglangan bulib, ularni ajratib karash mumkin emas. Demak, bundan ma’lumki kishilarni demokratik ruxda tarbiyalashda katta axamiyatga egadir. Shundlay kilib shaxs tabiiy mavjudod bulib u psixologik xususiyatlarga egadir.
Download 0.5 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling