Ызбекистон республикаси олий ва ырта

Mavzu: Fayllarga xizmat ko’rsatuvchi dasturlar
1. Xizmatchi dasturlar yoki utilitlar.
2. Fayl-menedjerlar (File-menegers).

Xizmatchi dasturlar yoki utilitlar kompyuterlarning ishlash samaradorliklarini oshirishga xizmat qiluvchi maxsus dasturlar bo’lib, boshqacha qilib aytganda kompyuterni va uning qurilmalarini moslovchi va roslovchi dasturiy uskunalardir.

Vazifalariga ko’ra utilitlar ham o’z navbatida bir nechta guruhlarga bo’linadi:



Fayl-menedjerlar (File-menegers) – foydalanuvchining MS DOS boshqaruvida kompyuter bilan qulay va ko’rgazmali ravishda muloqot olib borishini ta’minlovchi dasturiy vositalardir. Ko’pincha «qobiq» dasturlar deb ham aytiladi. Bunday vositalar MS DOS ning ko’pgina buyruqlarini klaviaturaning funksional va boshqa xizmatchi tugmachalari orqali kiritish imkonini beradi.
Hozirgi paytda keng qo’llanilayotgan bunday vositalarga Norton Commander (NC), Volkov Commander (VC), Windows Commander (WC), Total Commander (TC), DISKo Komandir, Directory OPUS, PC Tools, Magellan, Far, XTree, Pro Gold, PC SHELL, MS DOS SHELL kabi tizimli dasturlar misol bo’la oladi.
Operasion «qobiqlar» – grafik interfeys va multidasturlashtirish vositalari yordamida foydalanuvchining MS DOS bilan muloqot qilishiga imkon beruvchi vositalardir. Boshqacha qilib aytganda, grafik interfeysli zamonaviy operasion tizimlarning eng dastlabkilaridir. Bunday vositalarga Microsoft Widows 3.1, Desq Wiew, GEM, Geo Works kabi tizimli dasturlar misol bo’la oladi.
MS DOS operatsion sistemasi bilan foydalanuvchilar muloqot qilishda juda qulay vaziyatlar yuzaga keltirishda AQSh dasturchisi Peter Norton tomonidan yaratilgan va ommaviylashgan NC (Norton Commander) dasturi katta ahamiyatga ega. NC dasturi yordamida:
- disketadagi kataloglar va fayllar mundarijasini yaqqol ko’rish;
- katalog yoki fayllarni tashkil qilish, o’chirish va qayta nomlash;
- fayllar va kataloglar nusxasini olish;
- matnli fayllarni, har xil hujjatlarni, ma’lumotlar majmuasini
ko’zdan kechirish, tahrir qilish;
- MS DOS ning ixtiyoriy buyrug’ini va boshqa ishlarini bajarish
mumkin.
NC dasturi NC katalogida joylashgan bir necha fayllar guruhidan iborat. nc. exe - ishlovchi fayli orqali ishga tushiriladi.
Dastur ishga tushganda ekranda jadval ko’rinishda chap va o’ng oynalar deb ataluvchi oynalar paydo bo’ladi.
NC dasturi ekrani tashkil etuvchilari quyidagilardan iborat:
- Ekranning yuqori qismida NC menyusi joylashgan;
- Oynaning yuqori qismida disklar nomi joylashgan;
- Ikkita chap va o’ng oynalar joylashgan;
- Ekranning quyi qismida C:g’>_ buyruqlar satri;
- Quyi qismida F1 - F10 gacha funktsional tugmachalarning vazifasini eslatib turuvchi eslatma satr joylashgan.
Bu holat quyidagi rasmda ko`rsatilgan, rasmda NC dasturining 5 - versiyasi ishchi oynasi tasvirlangan.

NC dasturida funktsional tugmachalar vazifasi:
F1 - Help - Pomoh -dastur haqida yordam olish;
F2 - Menu - Vo’zov -Foydalanuvchi menyusini chaqirish;
F3 - Viev - Chtenie -fayllarni o`qish;
F4 - Edit - Pravka -Fayllarni tahrirlash (to`g`rilash)
F5 - Copy - Kopiya -nusxa ko`chirish;
F6 - Renmov - Imya -fayl va katalog ismini o`zgartirish;
F7 - MkDir - Novo’y -Yangi katalog ochish;
F8 - Del - Udalenie -Fayl va katalogni o`chirish;
F9 - PullDn - Menyu -NC menyusiga o`tish;
F10 - Quit - Vo’xod - NC dasturidan chiqish.
Panellar (Oynalar) bilan ishlash:
Tab –kursor (ko`rsatkich)ni bir oynadan ikkinchi oynaga o`tkazish;
Ctrl Q O - ikkala oynani birdaniga ekrandan olish va qo`yish;
Ctrl Q P - ekrandan faol (ishchi) bo`lmagan oynani olish va qo`yish;
Ctrl Q U - oynalar o`rnini almashtirish;
Ctrl Q F1 - chap oynani olish va qo`yish;
Ctrl Q F2 - o`ng oynani olish va qo`yish;
Alt Q F1 - chap oynaga disklar ro`yxatini chaqirish;
Alt Q F2 - o`ng oynaga disklar ro`yxatini chaqirish.
Alt Q F10 - kataloglarni daraxt ko`rinishda ko`rsatish;
Alt Q F7 - diskdan faylni qidirish;
Alt Q F5 - ajratilgan fayllarni arxivga joylaydi;
Alt Q F6 - arxivdagi fayllarni qayta tiklaydi;
Alt Q ixtiyoriy izlanayotgan faylning nomini bosh harflaridan boshlab yozilsa, tez topish bajariladi.
Ctrl Q L - diskdagi bo`sh joyni aniqlash.
Mavzu: Sistemali dasturlarning roli va vazifasi

1. Operatsion sistemalarning roli, tuzilishi va vazifalari.

2. Operatsion sistemalarning turlari va ularning o’ziga xosligi.
3. Drayverlar (Drive) va ularning vazifalari.