Ызбекистон республикаси олий ва ырта

I-БЎЛИМ. БОЗОР, И+ТИСОДИЁТ ВА БИЗНЕС


I-мавзу. БОЗОР, И+ТИСОДИЁТ ВА БИЗНЕС
Режа:
1.1. Бозор иқтисодиёти, унинг тамойиллари ва ўзига хос хусусиятлари
1.2. Бизнес – бозор иқтисодиётининг устивор сохаси
1.3. Бизнес ва ахоли бандлиги
1.1. Бозор иқтисодиёти, унинг тамойиллари ва ўзига хос хусусиятлари

Инсон, инсоний жамият ва иқтисодиёт бир-биридан ажралмас тушунчалардир. Иқтисодиёт инсон ёрдамида, унинг манфаатлари йўлида вужудга келган бўлиб, бир вақтнинг ўзида хам айрим инсонларнинг, хам бутун жамиятнинг ривожланишига катта таъсир кўрсатади.

Замонавий иқтисодиёт фани иқтисодиётни буйруқбозлик, бозор ва аралаш турларга ажратади. Буйруқбозлик иқтисодиёти жамиятдаги ишлаб чиқаришда давлатнинг роли етакчи эканлиги билан тавсифланади. Барча мулк давлатга тегишли бўлиб, у томонидан қабул қилинувчи қарорлар иқтисодиётнинг барча соха ва тармоқлари учун мажбурий хисобланади. Бозор иқтисодиёти – тадбиркорлик фаолияти, хўжалик хисоб-китоблари, товар ва хизматларни айирбошлашга, талаб ва таклиф ўртасида тартибга солинувчи нисбатга асосланган иқтисодиётдир. Уни баъзида эркин тадбиркорлик тизими деб хам аташади. Аралаш иқтисодиёт – турли хил шаклларда бўлиб, бозор иқтисодиёти ва давлатнинг иқтисодий жараёнларни тартибга солишдаги иштирокининг уй\унлашуви билан тавсифланади.
Собиқ СССР иқтисодиёти маъмурий-буйруқбозлик иқтисодиётига мисол бўла олади. У 1917 йилда пайдо бўлиб, 70 йилдан ортиқ амалда бўлган. Ўтган асрнинг 80-йиллар охирида буйруқбозлик иқтисодиёти ўрнига бозор иқтисодиёти келиб, у мос келувчи бозор муносабатлари ва мулкчиликнинг турли хил шаклларини олиб келди. Буйруқбозлик (марказлашган) иқтисодиётда бошқарув «юқоридан пастга» амал қилган бўлиб, қабул қилинувчи қарорларнинг самарали ва асосланганлиги таъминлаш учун зарур бўлган тескари алоқа доим хам кўзга ташланмаган бўлса, бозор иқтисодиёти ва бозор муносабатлари фаолият турини танлашда эркинликни, тадбиркорлик фаоллиги ва рақобатни кўзда тутади. Бу ерда моддий база бўлиб хусусий мулк хизмат қилади, ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишни эса юқори фойда олиш ра\батлантиради.
Бозор иқтисодиёти қадимги даврларда вужудга кела бошлаган бўлсада, уч юз йилдан бери амал қилиб келмоқда. Товарларни айирбошлаш заруратидан келиб чиққан бозор аста-секинлик билан жамиятдаги иқтисодий алоқаларнинг асосий шаклига айланиб борди. Бозор муносабатларининг ривожланиши билан одамлар товарларни айирбошлаш қандайдир сирли алоқаларга эгалиги тушуна бошлаган бўлиб, уларни Адам Смит ўз вақтида «кўринмас қўл» деб атаган.
Хозирги кунда бозор Адам Смит давридаги ёки К.Маркснинг «Капитал» асарида тасвирланган бозорга унчалик ўхшамайди, албатта. Бироқнинг бозорнинг асоси сезиларли ўзгармаган. Нарх, қиймат, рақобат, талаб ва таклиф – буларнинг барчаси бозор тоифаларидир. Бозор механизмини тў\ри тушуниш учун нарх ва қиймат ўртасидаги фарқни тасаввур қила олиш, истеъмол ва айирбошлаш қиймати нима эканлигини, рақобатнинг асосий белгиларини билиш зарур.
Бу ерда яна бир нарсанинг ахамияти бундан кам эмас: товар айирбошлаш сохаси сифатида бозор динамикаси юқори бўлиб, барқарорлик даражаси паст хамда ўз агентларига талаблари юқорилиги билан ажралиб туради. Бундай шароитларда корхонанинг муаффақиятга эришуви юқорида айтиб ўтилган тоифалардан ташқари бозор эхтиёжлари хамда тадбиркорлик ташаббусининг махсулдорлигига хам бо\лиқ бўлади. Кўпчиликнинг хисоблашича, иқтисодиётга бозор тартибларини киритишнинг ўзи етарли, вақтинчалик қийинчиликлар ўтиб кетиши билан жадал суратларда ривожланиш бошланади. Бироқ амалда бундай бўлиши мумкин эмас.
Германия, Корея ва Хитойни эсга олайлик. Бу мамлакатлар икки қисмга бўлиб ташланган хамда мамлакатнинг бир қисмида бозор иқтисодиёти, иккинчи қисмида эса режали-тақсимот иқтисодиёти амал қилган эди. Бу мамлакатларда яшаган одамлар миллати, тили, дини ва урф-одатлари бир хил бўлсада, улар эришган иқтисодий ривожланиш натижалари бир хил бўлмаган. Демак, хар бир давлатнинг гуллаб-яшнаши унинг табиий ресурслари, жумладан, жамиятда тўпланган бойликдан ташқари хўжалик юритиш тизими, иқтисодиётни барча миқёсда бошқариш усул ва услубларига бо\лиқ бўлади.
Ривожланган мамлакатлар тўплаган тажрибалар шундан далолат берадики, жамиятнинг гуллаб-яшнашига кўпроқ бозор иқтисодиёти мос келади. Дунёда бозор иқтисодиёти амал қилмайдиган биронта ривожланган давлат йўқ. Бошқача қилиб айтганда, жахонда бозорсиз бой мамлакатлар йўқ. Бозорда хамкорлар бир-бирини эркин танлайдилар, бу ерда талаб ва таклиф вужудга келади хамда талаб ва таклиф мувозанатидан келиб чиққан холда нарх белгиланади. Бозорда нафақат ишлаб чиқарувчи ва истеъмолчининг, балки ишлаб чиқарувчиларнинг хам мафаатлари бир-бирига тўқнаш келади. Кейинги холатда ишлаб чиқарувчилар манфаатларининг тўқнашуви рақобат кўринишида экс этади.
Юқорида айтиб ўтилганларнинг барчаси биринчи навбатда товар бозорига тааллуқлидир. Бироқ бозор иқтисодиёти таркибида бозорнинг бошқа турлари – товар ва хизматлар бозори, капитал бозори ва ишчи кучи бозори хам мавжуд. Ушбу бозор турларининг учаласи бир-бирини тўлдириб туради ва ягона бозор иқтисодиёти механизмини ташкил қилади. Бу механизм самарали фаолият кўрсатиши учун камида иккита шарт бажарилиши лозим– малакали, мехнатсевар ахоли ва мос келувчи давлат бошқарувининг мавжудлиги.
Шу билан бир пайтда одамларнинг бозор иқтисодиётига ўтиш учун психологик жихатдан тайёрлиги хам мухим роль ўйнайди. Одамларда бозорга мос хулқ-атворни шакллантириш ва бир вақтнинг ўзида уларнинг маънавий қадриятларини сақлаб қолиш бозор муносабатлари шароитларида иқтисодиёт фаолияти учун мухим замин хисобланади. Ўзбекистон Республикаси Президентининг китобида қайд этилганидек, «бозор иқтисодиётини мустахкам маънавий, маърифий ва маданий асосга таянган холда яратиш лозим. Ёшларда бозор муносабатлари, хаёт қадриятлари тў\рисида юзаки тасаввур пайдо бўлишига йўл қўймаслик керак»¹.
Бозор иқтисодиётининг асосий белгилари қуйидагилардан иборат:

• 
  тартибга солинмайдиган талаб, яъни истеъмолчилар (харидорлар) ўз эхтиёжлари ва тўлов лаёқатларидан келиб чиққан холда нимани ва қанча миқдорда сотиб олишни ўзлари белгилайдилар;
  
• 
  тартибга солинмайдиган таклиф, яъни корхоналар ва уларга тенглаштирилган бошқа хўжалик субъектлари бозор талаби ва ресурслар имкониятларидан келиб чиққан холда чиқариладиган махсулот номенклатурасини (ассортиментни) ўзлари белгилайдилар;
  
• 
  талаб ва таклифни мувозанатловчи эркин нарх хосил бўлиши;
  
• 
  махсулот (товар) ишлаб чиқариш ва сотишда рақобат.
  

Юқорида санаб ўтилган, бир-бирини инкор этмайдиган асосий белгилар мавжуд бўлганда бозор механизми ўзини-ўзи ташқи мухитга мослаштириб, тартибга солади ва бу иқтисодиётнинг самарадорлигини белгилаб беради. Ўтиш даври шароитларида бозорнинг мослашуви билан биргаликда иқтисодиётнинг давлат томонидан тартибга солиниши хам мухим ахамиятга эга бўлиб, бу бевосита бошқарув шаклида хам, билвосита солиқ ва кредитлар ёрдамида хам амалга оширилиши мумкин.
Бозор иқтисодиётининг ўзига хос хусусиятлари қуйидагилардан иборат:

• 
  узоқ муддатли, барқарор тармоқлараро ва минтақалараро алоқалар асосида шаклланган хамда чекланмаган диверсификация жараёнлари билан тавсифланувчи ягона бозор маконининг пайдо бўлиши;
  
• 
  бир томондан «эхтиёжларнинг ортиши», иккинчи томондан эса таклифнинг кенгайиши;
  
• 
  нархга оид бўлмаган рақобат усулларининг нархга оид бўлган усуллардан устун келиши;
  
• 
  рақобатлашувчи ижтимоий гурухлар, биринчи навбатда тадбиркорлар ва ёлланма ходимлар ўртасида ижтимоий зиддиятларни бартараф қилишга имкон берувчи иқтисодиётнинг ижтимоий йўналтирилган регуляторлари;
  
• 
  товар бозорларида рақобатли муносабатларни \ирром рақобат, иқтисодиётнинг монополлашуви ва хоказоларга қарши курашга йўналтирилган холда қонуний ва иқтисодий марказлашган тарзда тартибга солиш;
  
• 
  акциядорлик ва мулкчиликнинг бошқа жамоавий шаклларини ривожлантириш воситасида хар бир фуқарони товар бозорларида рақобатли муносабатларга жалб қилиш учун кенг имкониятлар яратиш.
  

Бозор иқтисодиётининг юқорида айтиб ўтилган ва бошқа бир қатор хусусиятлари иқтисодий муносабатлар субъектларининг бир томондан ижтимоий-иқтисодий мустақиллигига, бошқа томондан эса уларнинг манффатларини мувофиқлаштиришга асосланувчи эркинлик даражасини акс эттиради.
Бироқ, бозор иқтисодиётининг энг мухим хусусияти шундаки, у жамиятда ишлаб чиқариш жараёнини демократлаштириб, ахоли бандлигини ошириш ва қонун доирасида «пул ишлаб олишига» хизмат қилади хамда бизнес ва тадбиркорлик учун кенг йўл очиб беради.

1.2. Бизнес – бозор иқтисодиётининг устивор сохаси

Бизнес («business») сўзи инглиз тилидан олинган бўлиб, иш деган маънони англатади. Бизнес билан маш\ул бўлган одатда одамлар бизнесменлар, яъни ишбилармонлар деб аталади.

Ли Якокка XX асрдаги бизнеснинг «энг буюк қахрамони» хисобланади. У дастлаб Генри Форд компаниясида иккинчи рахбар бўлиб ишлаган, кейинчалик эса унинг рақобатчисига айланган ва «Крайслер» автомобиль корпорациясининг президенти лавозимини эгаллаган. У шундай деб ёзган: «Бутун хаёт бу вақт омилидир. Ўз олдингга аниқ мақсад қўй. +ўлингдан келганча таълим ол, сўнгра Худо хаққи, бирон нарса қил».
Агар бирон-бир фойдали иш қилинса – бу бизнеснинг албатта бажарилиши лозим бўлган шартидир, бизнеснинг ўзи бозор иқтисодиётининг ишбилармонлик асосидир. Бизнес эркин шахснинг ташаббуси ва ижодкорлиги асосида яратилади. У ёлланма ходимнинг кўр-кўрона буйруқни бажариши, мажбурий мехнат қилишига қарши қўйилади. Бизнесни харакатлантирувчи куч бу фаоллик, мажбурият, батартиблик ва инсоннинг ўта мехнатсеварлигидир. Ушбу талабларга асосланмас экан, бизнес якка тарзда амалга ошириладими, жамоавий тарздами, барибир муваффақиятсизликка учраши шубхасиз.
Инсонни бизнесмен бўлишга мажбур қилиш мумкин эмас, унинг учун фақат тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш, ўз \оя ва ихтироларини ишга солиш учун шароит яратиб бериш мумкин. Бизнесни бошлашдан аввал қуйидаги асосий тамойилларга амал қилиш лозим бўлади:

1. 
   Бизнеснинг қонун ва қоидаларини яхши билиш.
   
2. 
   Етарли миқдорда бошлан\ич капиталга эга бўлиш.
   
3. 
   Ўз зиммасига олган мажбуриятларни ўз вақтида ва тўлиқ бажариш.
   

Бизнес билан фақат қўшнилар, дўстлар ёки таниш-билишлар шу\улланаётганлигидан келиб чиққан холда шу\улланиш мумкин эмас. Гап шундаки, бизнес бу доим хам муваффақият ёки фойда келтирадиган иш эмас, у бизнесмен учун хам, унинг хамкорлари учун (жамоавий бизнес холларида) хам маълум бир хавф-хатар ва таваккалчиликлар деганидир. Бизнес жиддий рақобат, ўзаро кураш, доимий изланиш ва қарама-қаршиликларни англатади.
Айрим иқтисодчилар бизнес ва тадбиркорликни янглиш тарзда синоним тушунчалар деб хисоблашади. Бошқа иқтисодичилар эса улар ўртасидаги фарқни тў\ри англай оладилар. Гарчи улар ўртасида «Хитой девори» бўлмасада, бироқ айрим жихатлардаги фарқларни ажратиб кўрсатишимиз мумкин.