Ызбекистон Республикаси

 
 
  
 
 
  
  
Imom  Buxoriy,  Burxoniddin  Marg`iloniylarning  siyosiy  va 
xuquqiy qarashlari.
 
  
Islom  huquqshunosligini  rivojlanishga  ulkan  hissa  qo`shgan  Imom  faqiqlar  ko`p 
bo`lganlar.Xadischilik  sohasida  Imom  Buxoriy  va  at-Termiziylar  kabilar  bo`lgan 
Axmad  yassaviy,  Naqshbandiy,  Kubro  kabilar  esa  tasavvuf  (so`fizm)  ta`limotini 
rivojlantirdilar.  Burxoniddin  Marg`inoniy  kabilar  esa  fikh  ilmiga  rivoj  berdilar. 
Xanafiy  mazhabi  ta`limotlariga  binoan  Movarounnahrlik  fakxlar  islom  huquqi 
sohasida ijod qilib, ko`plab kitoblarni yozib qoldirganlar.
 
Marg`inoniy «Al-Xidoya» (53 ta kitobdan iborat) eng mukammal ishlangan asar 
xisoblanadi. U ingliz, fors, rus kabi jahon xalqlari tillariga tarjima qilingan va bugun 
islom  huquqini  o`rganish  bo`yicha  asosiy  manbalardan  biridir.  Imom  Burxoniddin 
Abul-Xasan Ali  Ibn Abu  Bakr Ibn Abduljalil  Al-Farg`oniy Al-Marg`inoniy  1123 yil 
Farg`onaning  Rishton  tumanida  tug`ilgan.  Xanafiy  mazhabida  buyuk  fikh  va 
mushtahid  darajasiga  ko`tarilgan,  shayx  ul-islom  laqabiga  sazovor  bo`lgan  olim  edi. 
Uning o`g`illari ham olimlik darajasiga ko`tarilgan va kitoblar yozgan huquqshunoslar 
edi.  Uning  o`zi  fikx,  ilmini  o`z  otasidan  xamda  o`z  zamonining  etuk  olimlaridan: 
Imom  Bohovuddin  Ali  ibn  Muhammad  ibn  Muhammad  Ismoil  Al-Asbijobiydan 
(vafoti  535  h.y.)  (Asbijob  Sayram  shahridir),  Abdulaziz  Marg`inoniy  Xasan  ibn 
Mansur  O`zgandiy,  Mux,ammad  ibn  Ahmad  An-Nasafiy  va  boshqalar.  Marg`inoniy 
Farg`onada  tug`ilgan bo`lsada uning  faoliyati  ko`pgina  Sharq  mamlakatlarida bo`lib, 
umrining oxirgi yillari Samarqand shahrida o`tadi. U 593 hijriy (1196-97 yy. milodiy) 
Samarqand shahrida vafot etgan. 400 dan ortiq Muhammad otli faqihlar dafn etilgan 
Muhammadiylar qabristoni («Turbat ul-Muhammadiyyin») yonida dafn etilgan.
 

---

Uning  asarlari:  «Nashrul-mazhab»,  «Kitobutanosikil-xos»,  «Kitob  fil-faroiz» 
(merosga  tegishli),  «At-tajtun-navozil»  (ikki  fatvolar  majmuasi),  "Muxtorotun-
navozil", «Maziydun fi Furu`-il-Hanafiya», Imom At-Shayboniyning asari «Al-Jami` 
al-kabiyr»  ning  sharhi,  "Bidoyatul-Mubtadiy",  «Al-Hidoya»ning  qisqacha  varianti 
«Bidoyatul-mubtadiy» kabilardir.
 
«Hidoya»da  Islom  huquqi  Hanafiya  mazhabi  g`oyalari  asosida  bir  tizimga 
keltirilgan.  «Hidoya»  avvalambor  islom  qonun-qoidalarining  majmuasi  bo`lsa,  shu 
bilan  bir  vaqtda  ko`plab  tarixiy  ma`lumotlar  manbai  hamdir.  Masalan,  Sahobalar  va 
imomlar ismlari 50 dan ortiq, urug`lar nomlari 12 ta, jo`g`rofiy va tarixiy nomlar 55 
ta.
 
«Hidoya»  o`ziga  xos  juda  qisqa,  aniq  va  misollar  yordamida  huquq  sohalari 
bayon  etiladi.  «Xidoya»ning  birinchi  qismi  ilohyotga-tahorat  va  amaliy  ibodatlar 
(namoz, ro`za, zakot va haj)ga tegishlidir. Ikkinchi qismi esa oila xuquqi, qul saqlash 
huquqi,  jinoyat  va  jazo,  halqaro  huquq,  vaqf  huquqi  va  boshqaruvlarga  tegishlidir. 
«Hidoya»ning  birinchi  qismida  ko`plab  islomda  mashhur  bo`lgan  sahobalar, 
imomlarning ismi (50 dan ortiq), urug`lar, tabaqalar nomlari (12 ta) tarixiy joylar (35 
ta)  ko`rsatilgan  va  ularning  har  biri  to`g`risida  ma`lumotlar  berilgan.  «Hidoya»ning 
yozilish  uslubi  haqida  gapiradigan  bo`lsak  uning  nihoyatda  qisqa,  masalalarning 
aynan  mohiyatini  amaliy  misollarda  boshqa  mazxablar  bilan  qiyoslash  orqali 
tushuntirilishi o`ziga xosligini belgilaydi.
 
Burhoniddin Marg`iloniy yozgan to`rt jiltdan iborat «Al-Hidoya» asari sunniylik 
yo`nalishida mukammal ishlangan hukuqiy bir to`plam bo`lib, unda 53 dan ortiq kitob 
bo`lib, 
meros 
huquqidan 
boshqa 
hamma 
huquqiy 
sohalarni 
o`zida 
mujasamlashtirgandir.  Nima  uchun  meros  huquqi  kiritilmagan  degan  savolga 
kelganda  mutaxassislarning  fikriga  ko`ra  Imomi  A`zam  Abu  xanifa  meros 
munosabatlarini  aloxida  fan  (Al-Fariz)  deb  atagan  holda  fikhdan  mustaqil  ravishda 
o`rganishni tavsiya etgan.
 
«Al-Hidoya»ning jaxon tillariga tarjima qilinishi va o`qilishi masalasiga kelganda 
shuni aytish lozimki, Olmoniyalik olim doktor ekart Shiyvak to`plagan ma`lumotlarga 
ko`ra,  «Hidoya»ning  arabcha  asl  matni  1818  y.  (1234  h.y.)  Kalkuttada,  keyinchalik 
Bombeyda, so`ngra esa Laknu, Kavnpur, Dehlida nashr etildi. XIX asrda qoxirada va 

---

Qozon shaharlarida ham chop etilgan. Qohirada uning tanqidiy nusxasi 1908 y.y. va 
1980  y.y.  nashr  etildi.  «Al-Xidoya»ning  ruscha  nashri  N.I.Grodekov  tomonidan 
inglizcha  tarjimasidan  1893  yilda  Toshkent  shahrida  nashr  etildi.  1994  y.  Professor 
A.Saidov  tomonidan  birinchi  jildi  takroran  nashr  etildi.  Qolgan  jildlari  ustida  bugun 
ishlanmoqda.
 
«Al-Hidoya»  ning  o`zbek  tilida  tarjimasi  Saloxdddin  Muxiddinov  rahbarligida 
2000  y.  Birinchi  jildi  tarjima  qilindi  va  nashr  etildi.  Qolgan  jildlari  ustida  bugun 
ishlanmoqda.  Xulosa  qilib  shuni  ta`kidlash  joizki,  Movaraunnaxr  huquqiy 
maktabining  etakchi  olimi  Burxoniddin  Marg`inoniyning  siyosiy  va  huquqiy 
qarashlari dunyodagi ko`pgina universitetlarda o`rganib kelinmoqda. U huquqiy soha 
adolatlilik va qonuniylikning yorqin timsoli sifatida doimo o`rganiladi.