J o b a. Kirisiw Pedagogikalıq sheberlik haqqında túsinik

---

Pedagogikalıq pikir tariyxı hám mektep ámeliyatında oqıtıwshı sheberligi 
máseleleri. Pedagogikalıq sheberliktiń tiykarǵı kompanentleri 
J O B A. 
 1. Kirisiw 
 2. Pedagogikalıq sheberlik haqqında túsinik. 
 3. Pedagogikalıq xızmettıń ózine tán ózgeshelikleri
 4. Kásiplik bilim hám pedagogikalıq uqıplılıq 
 5.Áyyemgi dáwirlerden VII-ásirge shekemgi dáwirdegi ustaz, shákirt 
haqqında pedagogikalıq pikirler. Shı
ǵıs danıshpanlarınıń ustaz sheberligi 
haqqında
ǵı pikirleri. 
6. Áyyemgi Gretsiya hám Rim filosofları kásip hám sheberlik haqqında 
7. Ya.A.Komenskiy, K.D.Ushinskiy, A.S. Makarenkolar pedagogikalıq
texnika hám pedagogikalıq sheberlik haqqında 

T A Y A N I Sh T Ú S I N I K L E R 
Pedagogikalıq sheberlik, predmeti, maqseti, wazıypası, kasiplik bilim,
kónlikpe, uqıplılıq, dóretiwshilik, ilimlerdı iyelew, aldıńǵı tájiriybelerdi qollanıw, 
ped texnika, sezgirlik, intuitsiya, dinamizm. 
K I R I S I W
Ózbekstan Respublikasınıń 1997 jıl qabıl etken «Tálim haqqında»ǵı
nızamında tómendegi sózler jazılǵan. «Pedagoglardıń ádep-ikram qaǵıydalarına 
súyeniwi, balalardıń jeke basınıń qádir qımbatın húrmetlewleri. Olardı miynet, 
nızamlar, ata-analar, hayal-qızlarǵa ruwxıy, tariyxıy, mádeniy-milliy hám ulıwma 
xalıqlıq úrp-ádetlerge húrmet ruwxında, dógerek ortalıqqa ǵamqorlıq qatnasta 
bolıwdı tárbiyalawları shárt». 
Bul oqıtıwshılardın óz kásiplerın ıyelewinde júdá úlken tayarlıqtan ótiwlerin 
talap etedı. 
Házirgi waqıtta joqarǵı oqıw orınları dáwir talabına juwap beretuǵın
qániygelerdi tek teoriyalıq bilimlerdi tereń úyretken jaǵdayda tayarlamaqta, oqıw 
rejelerinde hám kásiplik pánlerde oqıtıwǵa úlken itıbar bermekte. Lekin 
mekteptegi tek tereń bilimli, anıq bır pán qániygeligin ıyelegen muǵallımler ǵana 
emes, sonıń menen qatar ullı adamgershilik qásiyetlerge iye bolǵan balalar hám 
úlkenler menen qıynalmastan baylanısa alatuǵın, olardıń psixologiyasın túsıne 
alatuǵın haqıyqat sheber pedagog ustazlar kerek. 
Bunday qániyge pedagog-psıxolog-tájiriybeli oqıtıwshı joqarı pedagogikalıq 
sheberlik hám texnika kónlikpeleri menen qurallanǵan adam bolıwı kerek. 

---

Bolajaq oqıtıwshı qániygeligi boyınsha bilimlerdi iyelew dawamında óziniń 
ádep-ikramlılıq ruwxıy dárejesin keńeytiredi, óz kásibi dógereginde ádep-ikram 
normalarına súyeniw ózgesheliklerin, onıń mazmunın ózlestiredi, muǵallim 
ádepliliginiń balanıń jeke basına tásirin ańlaw. Túrli jaǵdaylarda óz minez qulqın 
basqara alıw zárúrligin túsinip jetedi. Bir sóz benen aytqanda, pedagogikalıq 
sheberlikti oqıp hám kónlikpelerdi. Pedagogikalıq texnika elementlerin ózlestirip 
iyelep aladı. 
Usıǵan baylanıslı Tashkent mámleketlik pedagogikalıq institutınıń oqıw 
rejesıne 1995-96 oqıw jılınan baslap «Pedagogikalıq sheberlik tiykarları» kursı 
barlıq fakul`tetler ushın májbúriy pán sıpatında oqıtıladı. Bul pán ushın oqıw 
rejesinde 50 saat kóleminde waqıt ajıratılıp. Onnan 24 saatı lektsiyaǵa, 12 saatı 
laboratoriyalıq sabaqqa, 15 saatı seminar sabaqlarǵa mólsherlengen. 
«Pedagogikalıq sheberlik tiykarları» boyınsha oqıtılatuǵın lektsıyalar alıp 
barılıwı zárúr bolǵan izertlewler, izlenıwler, oqıtıwshı sheberliginiń mazmunı, onıń 
tiykarları, kásiplesler, ata-analar, oqıwshılar menen baylanıs hám qarım- 
qatnaslardıń baǵdarı, ózgesheligi, metodikası hám olardıń balanıń jeke basına 
qonǵan. Onıń sıpatlarına tásiri haqqındaǵı bilimler menen qurallandıradı. Sonday-
aq studentlerdi oqıtıwshı xızmetindegi kásiplik sheberliginiń ornı, mánisi, 
pedagogikalıq xızmet dawamındaǵı baylanıs, qatnas mádeniyatı menen qatnasqa 
kirisiw metodikası menen, oqıtıwshı xızmetindegi texnıka, onıń sırları menen 
tanıstıradı. 
Kurstı oqıtıw dawamında studentler menen alıp barılatuǵın ámeliy sabaqlar 
hám laboratoriyalıq islerde úyrengen bilimlerine muwapıq pedagikalıq shınıǵıwlar 
ótkeriledi. Bul bolajaq muǵallimde ámeliy kónlikpeler qáliplestirip barıwın 
támiyinlep, oqıtıwda pedagogikalıq sheberlik hám texnika tiykarların iyelewine 
xızmet etedi. Sonıń ushın ámeliy sabaqlardı ótkeriwde sóylew hám oylaw 
mádeniyatı tiykarları, pedagogikalıq usıllar hám baylanıstan durıs paydalanıw 
ózgesheliklerine sáykes shınıǵıwlar ótkeriwge ayrıqsha itibar beriledi. 
Studentler menen birlikte túrli pedagogikalıq shárayatlar jaratıp, olardı real 
sharayattaǵıday orınlaw, pedagogikalıq máseleler sheshıw islerine, dóretiwshi 
shólkemlestiriwshi oyınlar jáne studentlerdiń dóretiwshiligin asırıwǵa jaratılǵan 
sharalarǵa ayrıqsha itibar beriledi hám olardı ámelde orınlawǵa tartıladı. 
Pedagogikalıq sheberlik tiykarları kursın tolıq ózlestiriw menen bolajaq 
oqıtıwshılar mekteptegi praktika waqtında hámde instituttı pitkerip óz betinshe
oqıtıwshılıq xızmetin baslaǵanlarında balalar hám eresekler jámaatinda ózlerin
erkin tuta alıwdı úyrenedi. 
Pedagogikalıq 
sheberlik 
bul 
hár 
bir 
tárbiyashınıń aldına úlken 
juwapkershilikti júkleydı,sebebı, bul tárbiya beriw jeke adamdı qáliplestiriw 
maqsetinde bir adamnıń ekinshi adamǵa tásir jasaytuǵın jámiyetlik qatnası bolıp 
esaplanadı. Muǵallim óz pánin oqıtıw bilim beriw jáne ol arqalı oqıwshını 
morallıq, estetikalıq hám ádep-ikramlılıq jaqtan tárbiyalaw máseleleri bul onıń

---

aldına qoyǵan tiykarǵı maqsetleriniń biri boladı. Muǵallim óz oqıwshılarına bilim 
bergende onı oqıwshı ápiwayı qurǵaq qabıl etiwden saqlaw kerek, oǵan jetisiw 
ushın muǵallimge pedagogikalıq sheberlik, tájiriybe zárúr boladı. Óz maqsetin 
tolıq iske asırıw ushın pedagog bárháma izlenip barıw kerek. hár bir pedagog 
mekteptegi mádeniy jumıslardıń sheber shólkemlestiriwshisi, eń aldı menen eń 
jaqsı tárbiyashı bola alıwı kerek. 
Sheber muǵallim bul óz jumısında naǵız ustazlıqta kórsetetuǵın adam. 
Muǵallim bul ekı jaqlama sheber adam:
1. Jeke adamnıń psıxologiyasın tereń biliwshi.
2. Oqıtıw menen tárbiyalaw usılların tereń ózlestirgen adam. Makarenko A.S. 
buzılǵan jaslardan haqıyqıy ómirdi súyiwshi, dóretiwshilik miynetti quwanısh 
retinde qabıl etetuǵın insanlardı jetilistirip ájayip tabıslarǵa eristi. Sheberlik -bul is 
hárekette kórinedi. Ol pedagogtıń joqarı nátiyjelerge erisetuǵın pedagogikalıq is –
háreketiniń eń joqarǵı dárejesi menen anıqlanadı, yamasa oqıtıw menen joqarı 
hám turaqlı túrde jetilistirip barılatuǵın tárbıya óneri yáki bolmasa ilimiy bilimler 
sintezi, uqıp hám bilimler metodikalıq óner kónlikpeleri hám muǵallimniń jeke 
sanalı miyneti menen anıqlanadı. Bul jerde aldı menen pedagogikalıq sheberlikke 
anıqlama bergennen góre, sheberliktiń mánisi nelerden ibarat hám pedagogikalıq 
xızmettiń óziniń qanday ekenligine analiz beriw kerek. 
Pedagogikalıq xızmettiń ózgesheligi. Hár qanday xızmettegi sıyaqlı 
pedagogikalıq xızmet tómendegi komponentlerdi óz ishine aladı: maqset, qural, 
ob`ekt, sub`ekt. Pedagogikalıq xızmettiń maqseti neden ibarat. 
1.Muǵallimniń jumısınıń maqseti jámiyet tárepinen belgilenedi, yaǵnıy onıń 
maqseti oqıwshılar sanasın hár tárepleme rawajlanıwǵa baǵdarlanǵan bolıwı tiyis. 
Pedagogikalıq xızmetti áwladtıń sotsiyallıq dawam ettiriwshiligin ámelge asırıwǵa 
qolaylastırıladı. Pedagogikalıq jaǵdayǵa baylanıslı muǵallim maqsetten shıǵa 
otırıp wazıypanı ózi usınıwı kerek.
2. Muǵallimniń xızmeti basqa xızmetlerdi basqarıwshı xızmet bolıp, bul 
ózinshe bir oqıwshılardıń is háreketi nátiyjesinde payda bolatuǵın xızmet bolıp 
tabıladı. 
3. Basqa adamnıń xızmetin basqarıwdıń quramalıǵı sonda, pedagogtıń 
maqseti hámme waqıt tárbiyalanıwshınıń keleshegine baǵdarlanǵan. Bul maqset 
oqıwshılarda sen biliwiń, islewiń, isley biliwi kerek dep talap etedi. Sonıń menen
birge balalar tek ǵana búgingi kúnin oylap, búgingi kúnniń mashqalası menen 
jasaydı, al erteńgi kúnin oylamaydı. Bul nárse tárbiyanıń qıyınshılıǵınıń eń tiykarı 
bolıp esaplanadı. Pedagog búgingi kúnde jasap, keleshekti dúzedi. Bul álbette qıyın 
hám quramalı jaǵday. Pedagogikalıq miynettiń ózgeshelikleriniń biri sonnan 
ibarat Suxomlinskiydiń pikiri boyınsha ol kishkene adamdı saqlawı hám qorǵawı 
kerek. Bul ózine tán ózgeshelik muǵallimnen úlken pedagogikalıq sheberlikti talap 
etedi. Pedagogikalıq miynettiń ob`ekti adam. Jeke adam aqıl, sezim, erk, isenim, 

---

ózin-ózi tanıw uqsaǵan psixikalıq protsessler qáliplesedi. Pedagogikalıq xızmettiń 
ob`ektiniń ózgesheligi tómendegilerden turadı. 
1. Adam tábiyattıń óli materiyalları emes, ol belsendi, qaytalanbaytuǵın jeke 
sıpatlarǵa ıye bolıp atırǵan waqıyalarǵa ózinshe qatnası hám túsinigi bar jaratılıs 
bolıp tabıladı. Adam óziniń maqsetı, motivi jeke minezine iye bolǵan 
pedagogikalıq protsesstiń qatnasıwshısı bolıp tabıladı. Solay etip pedagogikalıq 
xızmettiń ob`ekti bir waqıttıń ózinde onıń sub`ekti boladı. 
2.Muǵallim bárháma ózgeretuǵın hám ósıwshı adam menen jumıs ıslesedı. 
Sonlıqtan oǵan qatıp qalǵan bir háreket penen qatnas jasawǵa bolmaydı. Bul júdá 
qospalı, turaqlı dóretiwshilikti izleniwdi talap etedi.
3. Pedagoglar menen birge balaǵa jas óspirimge, balaǵa onı qorshaǵan barlıq 
ómir tosınnan hám hár qıylı baǵdardaǵı háreketler tásir etedı. Sonlıqtan 
pedagogikalıq miynet barlıq tásirlerge ózgerisler engizip beriwi tiyis. 
Sub`ekt- tárbiyalanıwshıǵa ortalıqtıń (mıs pedagogtıń, ata-ananıń jámááttiń) 
tásir jasawı. Tárbiyalanıwshıǵa tásir etiwdiń tiykarǵı quralı-muǵallimniń jeke bası 
onıń bilimi, uqıbı aqılı. Oqıwshılar muǵallimniń is háreketine, sóylew 
mádeniyatına bilimine , ádebine kiyiniw mádeniyatına h.t.b. itibar bergen halda 
muǵallimler menen qatnas jasawǵa háreket qıladı. Álbette muǵallim bunday
jaǵdaylardı esten shıǵarmawı kerek. Tárbıyanıń baslı quralına hár qıylı is 
hárekettiń túrleri miynet qatnas oyın oqıw kiredi. 
Pedagogikalıq xızmet pútin bir komponentten turadı. Ol pedagogika hám 
psixologıya, muǵallimniń is háreketindegi gumanistlik baǵdardı, kasiplik bilim 
hám uqıplıq, pedagogikalıq etika hám pedagogikalıq texnika boyınsha ilimiy 
bilimlerdi ózine sińdiredi. Muǵallim miynet xızmetiniń protsessinde óz isiniń 
haqıyqıy sheberi boladı. Pedagogikalıq sheberlik- bul bárinende burın mektep 
aldında turǵan siyasiy hám pedagogikalıq wazıypalarǵa muwapıq pedagogikalıq 
shárayatlardı tabıslı sheshiwge muǵallimdi shaqıratuǵın kásiplik bilim uqıplıq hám 
kónlikpelerdi iyelewi. 
Muǵallim hadal, isker tabanlı reyimli bolıwı, bul qásiyetlerdi oqıwshıǵa 
sińdiriwi tiyis, ol sawatlı hám miynet súygısh adam bolıwı óziniń jumısın sheksiz 
súyiwi, balalarǵa ata-analarınday qatnas jasawı tiyis. V.A. Suxomlinskiy mektepte 
muǵallimniń miynetin awırsınatuǵın birde bir pedagogtıń bolmawı kerekligin 
ayttı. 
Muǵallim adamdı súyetuǵın oǵada úlken talantqa hám óz miynetine
bárinende burın onıń ruwxın sergekligin, aqılınıń anıqlılıǵın pikir júrgiziwiniń 
tazalıǵın, sezimler uǵımlılıǵın uzaq jıllar boyı saqlaytuǵın balalarǵa sheksız 
súyispenshilikti iyelewi kerek, al bunday sıpatlarsız pedagog miyneti azapqa 
aylanıp ketedi. Muǵallimniń óz miynetin hám balalardı súyiw qásiyetleri óz 
miynetiniń sheberi bolıwı ushın pedagogikalıq isbilermenlikti iyelew ushın 
imkaniyatlar jaratadı. 

---

Kásiplik bilim. Sheber muǵallimniń baǵdarlanǵanlıǵınıń negizinde eki 
umtılıwshılıq- ózi oqıtatuǵın pánge qızıǵıwshılıq hám balalar menen múnásibette
bolıw talapshańlıǵı turadı. Kásiplik bilim pedagogikalıq sheberliktiń teoriyalıq 
tiykari bolıp esaplanadı. Muǵallim ilimiy bilimler sistemasın túp-tıykarınan 
iyelewi kerek. Pedagogika psixologiya páni boyınsha bilimler pedagogikalıq 
sheberlikti ıyelewde úlken rol` oynaydı. Muǵallim jiyi- jiyi ózi oqıtatuǵın predmet 
boyınsha bilimlerdi tań qalarlıq dárejede iyelewi. Biraq onı oqıwshılarǵa jetkerip 
bere almawı múmkın. Ilim tıykarları boyınsha bılımge ıye bolǵanı menen ayırım 
muǵallımler klass penen baylanıs jasay almaydı. Balalar menen qarama-qarsılıq 
payda etedı, eregisedi. Bunıń bárlıǵı tárbiyashılıq uqıplılıq haqqında jeterli 
dárejede bilimlerdi ıyelemegenligınen derek beredı. Pedagogtıń kásiplik bilimi 
tiykarında pedagogikalıq uqıp prıntsipler hám qaǵıydalar qáliplesedi. Bul printsip 
hám qaǵıydalardı hár bir pedagog óz tájiriybesi tiykarında quraydı. Kásiplik bılım 
metodologiyalıq (rawajlanıwdıń, tárbiıyanıń nızamlılıǵı), teoriyalıq, metodikalıq, 
texnologiyalıq jaqtan qáliplesiwi kerek. Bunıń ushın rawajlanǵan kásiplik pikir 
júrgiziw, tańlay biliw, anıqlay biliw uqıbı kerek boladı. 
Pedagogikalıq uqıplılıq. Pedagogikalıq sheberliktiń eń bir áhmiyetli 
elementiniń biri bul pedagogikalıq is-háreket uqıplılıq bolıp esaplanadı. Eń 
áhmiyetlisi jetekshi uqıplılıqtı tańlap alıwdan ibarat bolıp, olarsız muǵallim óz 
isiniń sheberi bola almaydı. Muǵallimniń kásiplik jumısınıń tabıslı bolıwı 
pedagogikalıq uqıplılıqlarǵa baylanıslı. Ol bir neshe komponentlerden turadı. 
Pedagogikalıq uqıplılıqtı bız shártli túrde úshke bólemız. 
Jeke uqıplılıq, dıdaktikalıq uqıplılıq hám shólkemlestiriwshilik uqıplılıǵı. 
Jeke uqıplılıq balalarǵa beyımlilikten baslanadı. Beyimlilik degende biz 
balaǵa súyıspenshilikti olar menen qarım-qatnasta bolıwdı, balalarǵa jaqsı tilekler 
aytıwdı túsinemız. Olarǵa júdá dıqqatlı hám názik sezimli bolıwı kerek. Uqıplılıq 
jáne bır komponentten yaǵnıy sabırlılıq hám ózin-ózi tuta biliwshilik. Muǵallim 
hár qanday jaǵdayda ózin sabırlı tutıwı, dıqqatlı bolıwı kerek, óz temperamentin 
basqara alıwı, minez-qulqın qadaǵalay biliwı hám olardı durıs paydalanıwdı 
yaddan shıǵarmawı kerek. 
Didaktikalıq uqıplılıqqa túsindiriw, pikirdi anıq etip jetkerıw jatadı. Bunday 
uqıpqa iye muǵallimler qıyın materiyallardı ápiwayılastırıp, awırdı jeńillestirip 
oqıwshılardıń sanasına tolıq jetkerip bere aladı. Bunday jaǵdayda oqıwshınıń 
psixologıyasın esapqa alıwı kerek. Házirgi waqıtta hár qıylı ilimpazlardıń 
izertlewlerıne tiykarlana otırıp pedagogikalıq xızmettiń altı jetekshı uqıplılıǵın 
kórseiwi múmkin. 
1.Kommunikativlik yaǵnıy adamlarǵa jaqsı til tabıwshılıqta qatnas jasay 
biliw uqıbı. 
2. Pertseptıv kabilet-sezgirlik, empatıya, pedagogikalıq intuitsiya. 
3.Erikli tásir jasaw hám logikalıq isendirıwge uqıplılıq. 

---

4. Kúshli sezimge turaqlılıq, yaǵnıy ózin-ózi basqara biliw uqıplılıǵı. 
5.Optimistlik boljaw uqıbı. 
6.Dóretiwshilikke bolǵan uqıplılıq. 
Hár bir muǵallim óziniń uqıbın tekseriwdi qatnas jasay biliw uqıbınan baslaw 
kerek. Sebebi balalar menen jaqsı til taba biliw hám qanaatlanıw sezimi óz 
kásibıne degen súyispenshilikti qorǵap qaladı. Uqıptı qorǵaw júdá quramalı sana 
ol tek kórgende esitkende payda bolmastan, al dıqqat awdarılǵan tárepke qaray 
qızıǵıwshılıq artqanda, sonday-aq maǵlıwmatlardı qayta ıslew boyınsha aqıldıń 
kúshli jumıs islewinde payda boladı. Baqlaw hám tájiriybeler islew adamdaǵı 
sezgirlik uqıbınıń rawajlanıwına tiykar boladı. Sheber bolıw degen sóz- bul 
pedagogikalıq protsesstıń barısın aldın ala boljaw. Bunda xesh qanday jasırın sır 
joq. V.A. Suxomlinskiydiń aytqanınday aldı menen bala júreginiń háreketin biliw 
kerek . 
Dinamizm- bul isendiriw hám biylep alıw uqıbı, bul ishki energiya tásir etiw 
háreketleriniń hár qıylı jańasha usılı. Dinamizm kúshli sezimtallıq turaqlılıq penen 
baylanıslı. Pedagogtıń ózin-ózi basqara biliwi kúshli sezimtallıq turaqlılıǵın 
keltirip shıǵaradı hám ol hár qanday jaǵdaylarda ózin-ózi basqara alıwına 
múmkınshilik beredı. 
Optimistlik boljay biliwshilik jetekshi kásiplik pedagogikalıq uqıplılıqtıń 
baslawshısı bolıp tabıladı. Optimizm – bul keleshekke isenıw, tabısqa iseniw, 
kewil xoshlıq. 
Pedagogikalıq texnika muǵallımlerge oqıwshılarǵa hám olardıń ata-anaları 
menen qatnas jasaǵanda durıs jol-joba kórsetiw múmkinshiligin bildiredi. Balalar 
menen ádepli, sıpayı qatnas jasaw, sózlerdiń aytılıwı, mimikanı, qol háreketin durıs 
tańlawdıń barlıǵı pedagogikalıq texnika túsinigine kiredi. A.S. Makarenkonıń 
kórsetiwi boyınsha ( beri kel degen sózdi 15-20 túrli dawıs penen aytıp úyrengende 
bet álpetinde denesinde hám dawısında 20 túrli biliner-bilinbes ózgerislerdi islep 
úyrengennen keyin ol haqıyqıy sheber bolǵan. A.S. Makarenkonıń aytıwı 
boyınsha pedagogikalıq texnika bul dawıs basshılıq etiw iskusstvosı kóz-qarastan 
paydalanıw sheberligi degen sóz. 
Pedagogikalıq jaǵday hám pedagogikalıq másele. Pedagogikalıq másele bul 
pedagogikalıq sheberliktiń tiykarǵı dárejesi onı sheshıw pedagogtıń kásiplik 
dárejesin kórsetedi. Pedagogikalıq másele bul payda bolǵan pedagogikalıq 
sitwatsiyanı túsiniw hám sheshiw jańa dárejege jetkeriw bolıp esaplanadı. Barlıq 
pedagogikalıq xızmet pedagogikalıq jaǵdaylardıń dizbeginen turadı. Olarǵa 
muǵallimler hám oqıwshılar tárepinen oylamaǵan jerde hám arnawlı túrde 
dúziledi.
Oqıw baslandı deyik. Klassqa keshikken oqıwshı kirip keldi. Bul 
pedagogikalıq jaǵday úyge tapsırmanı tekseriw bir neshe oqıwshılar sabaqqa 
tayarlanbay kelgen- bulda sitwatsıya h.t.b. Bul barlıq waqıtta konfliktti ( 
kelispewshilikti) payda etpeydi. Biraq kútilgen nárse menen haqıyqatlıq arasındaǵı 

---

qarama-qarsılıq keltirip shıǵaradı. Bul pedagogikalıq jaǵdaydı muǵallım túsinedi 
hám ózi ushın máseleni payda etedi. Strategiyalıq hárakterde ( oqıwshılarda 
juwapkershilikti, shólkemleskenlik sezimlerdi qalay tárbiyalaw) taktikalıq 
xárakterde ( bilimdi esapqa alıw hám tekseriw quralların islep shıǵıw, sabaqtı biliw 
iskerligin jetilistiriw) pedagogikalıq jaǵdayda ( oqımaǵanlardı, keshikkenlerdi 
sabaq waqtında basqa jaqqa kewil bólgenlerdi qalay etip esapqa alıwǵa boladı. Bul 
jerde muǵallimiıń sheberligi hár qanday pedagogikalıq jaǵdaydı máselelerge 
aylandıra bılıw uqıbında kórinedi.
Solay etıp pedagogikalıq xızmeti durıs baǵdarda basqarılǵan jaǵdayda ǵana 
hár qanday sitwatsiya máselege aylanıwı múmkin. Másele bir neshe sheshimge iye 
bolıwı múmkin. Jaqsı nátiyjege erisiw muǵallimniń bilimine, qabiletine, texnikanı 
iyelewıne baylanıslı boladı 
Xalqımızdıń ótmishin qansha bilsek, úyrensek, házirgi ómirimizdi turmıs 
tárizimizdi sonsha tuwrı hám anıq túsinip jetemiz.
Ózbekstan ǵárezsizlikke erisken kúnnen baslap-aq ótken qısqa waqıt ishinde
ózbek, qaraqalpaq xalqı siyasiy ekonomikalıq hám mádeni tarawlarda úlken 
jetiskenliklerge eristi. Óz tariyxında jańasha oylaw tiykarında erısken ata-babalar 
qaldırǵan bay mádeniy ruwxıy miyrastı úyreniwge miyassar boldı, milliy 
mádeniyatımız qayta tiklendi, Respublikamızda ilim, pán, solardan pedagogika 
páni jańa rawajlanıwǵa kóterildi hám basqa da isler ámelge asırılmaqta.
Orta Azıyada áyyemgi hám qulshılıq dáwirlerde bala tárbiyasında násiyat, 
májbúrlew, qorqıtıw hám basqa da usıllardan paydalanǵan. Bul usıllar balanıń 
isine baha beriw nátiyjesinde túsindiriw isleri jeke hám topar túrinde ámelge 
asırılǵan.
B.á.sh. úsh mıńıńshı jıllardan baslap b.á.sh VI ásirlerge shekemgi jámiyetlik 
tariyxıy turmıstı óz ishine alatuǵın zaratushtra dininiń «Avesto» tilinde jaratılǵan 
kitaplarınıń jámi «Avesto» tariyxta úlken áhmiyetke iye. Ol óz dáwiriniń mádeniy 
ilimiy baǵdarın belgilep berdi hám xalıqtıń sotsıyal siyasiy dizimin, úrp-ádetin, 
tálım -tárbiya sıyaqlı bir qatar máselelerdi ashıp berdi. «Avesto» adamlardı 
tárbiyalawdaǵı maqset olardı jaqsılıq etiwge úyretiw hám turmıstaǵı jaqsı islerdi 
rawajlandırıw dep belgilegen. Bul ushın adamlar sıylasıqlı. Jaqsı mámile, qayır 
saqawatlı, miynet súygish bolıwı kerek. 
Kitapta aqıllı bolıw, ilimlerdi úyreniw ustazlardan tálim alıw arqalı ámelge 
asadı. Bilimli ustazlardıń jaslarǵa aqıl tárbiyasın beriwde xızmeti ullı degen kóz-
qaraslar orın alǵan. Ustazlıq etiw ushın tereń bilim, tájiriybe, al shákirt bolıw ushın 
úyreniwge qábiletlilik kerek ekenligi aytılǵan. Ustaz bolıw, belgili bir ilimler 
tarawınan tálim beriw úlken pedagogikalıq uqıplılıqtı hám tájirıybelilikti talap 
etedi dep bayanlanılǵan. 
Arab xalqınıń ullı oyshıl danıshpanı. Siyasıy isker Muhammed Ibn Abdulla 
islam dinine ol «Qurandı hám bunnan keyini kiyeli derek, danalıq sózler altı 
mıńnan aslam «Hádis» lerdi jarattı». 

---

Payǵambar óziniń bir hádisinde Ibadat pázıyletlerinen góre ilım pázıyletleri 
maǵan súykimlirek degen edi. Bul jerde dinge pútkil berilip sıyınıwshılıqtan góre 
ilimge qızıǵıw. Ilim sırların úyreniwdi áhmiyetli dep esaplaǵan. Sebebi ilim 
jámiyetlik rawajlanıwdı támiyinlewshi faktorlardıń biri, xalıqqa baxıt jolın 
silteytuǵin shamshıraq dep kórsetti. Bir saat ilim úyreniw túni menen namaz oqıp 
shıqqannan abzaldur. Bir kún ilim úyreniw úsh ay oraza tutqannan jaqsıdur dep 
insanlar ushın zárúr nárse Alla ushın ilim úyreniw, duńya sırların biliwdi 
áhmiyetli dep kórsetti. Bul máselede ustaz-ulamalardıń atqaratuǵın xızmeti úlken 
ekenligin túsindirdi. Ilim joq bolmaydı. Onıń keltiretuǵın paydası áwladlar ushın 
da jaramlı hám bárqulla dawam etiwshi qubılıs. 
Pútkil dúńya júzine dańqı jayılǵan alım-oyshıllar Rudaki. Farabiy, Beruniy, 
Ibn-Sino, Yusuf Xos Xojib. A.Yugnakiy. X.A.Yassawiy h.t.b. ózleriniń tálim-
tárbiyalıq hám dóretiwshilik jumısların alıp bardı. Olar tárbiyashı ustazlar, 
muǵallimlerdıń xızmet sheberligi haqqında jaqsı pikirlerin ayttı. Farabiy muǵallim 
ushın tálım-tárbiya júrgiziw usılı kóp ekenligin, bunıń eki túri: 1. Túsindirıw.
Májbúrlep, shara kóriw baslı usıllar ekenligin eskertedi. Jaslarǵa bilimdi 
túsindırgende olardıń yadlap alıwı emes, al izbe-izligin saqlap. Belgili bir 
baylanıslar boyınsha yadta tolıqtırıp uǵıwı zárúr dedi. Muǵallim shákirtine 
qatnasta qatal, yaki kútá bosań bolmawı kerek, sebebi oǵada qabıl bolıw 
oqıwshılardıń muǵallimge degen jek kóriwshiligin tuwdıradı. Al júdá bosańlıq 
ustazǵa hám ol oqıtıp atırǵan pánge mensinbewshiligin payda etedi. 
Beruniy ilimniń payda bolıwı hám onıń wazıypaları máselesinde tereń
pikirler bayanlap Ilim túrlerin adamlardıń tirishilik turmısındaǵı zárúrlikleri 
duńyaǵa keltiredi dep jazadı. Jaslar ilimniń tabısların ózlestirip, ilimdi taǵıda 
rawajlandırıwı hám izgi áwladlarǵa úyretiwi kerek dedi. Sol sebepli ilim úyretıwde 
ustazlardıń roli úlken ekenligin, onıń jetik bilimli adamlar bolıwı, eger ustaz tereń 
bilimli bolmasa, shákirtleride ilim tarawında shala sawat bolatuǵının eskertip: 
muǵallim qanday bolsa oqıwshısıda sonday boladı-dedi. Onıń pikirinshe: Bilim 
qaytalaw hám tákirarlawdıń jemisi. 
Ibn Sinonıń tálim-tárbıya haqqındaǵı kóz-qaraslari (980-1037) Orta Aziya 
xalıqlarınıń pedagogikasınıń rawajlanıw tariyxında úlken orınǵa iye. Ibn Sina 
Oqıtıwshı balalarǵa tálim bermesten aldın olardıń minez-qulqın úyreniwi hám 
bilimlerin tekserıwı kerek. Dáslep ol oqıwshınıń nege qızıǵatuǵınlıǵın tekserip soń 
oǵan óner yamasa bilim túin usınıwı kerek dep kórsetti. Tárbiyashı rasgóy, ádil, 
taza kiyinetuǵın hám biliw zárúrligin atqaradı. Ol jas áwladtı oqıtıwda hám
tárbiyalawda aldına bir qansha talaplar qoyadı. Onıń pikirinshe:
1 Tárbiyashı balalar menen sáwbette tómenshik bolıwı kerek.
2. Muǵallim oqıwshılar tálimdi qalay ózlestirip atırǵanın baqlap barıw kerek.
3 Oqıtıw protsessinde muǵallim hár qıylı usıllardı qollanıwı kerek.
4 Tárbiyashı oqıwshınıń este saqlawı hám basqa qábiletlerin biliwi kerek.

---

5 Tárbiyashı balalardı tárbiyalawda tiyisli sharalardı kóriwi, ótkenlerdi 
tákirarlawdı májbúr etiw arqalı olardı pánge qızıqtırıw kerek. 6 tárbiyashı óz 
pikirin bayan etıwden aldın máselenıń mánisine ózi túsinip alıwı keyin onı qısqa 
anıq etip, ádebiy tilde túsindiriwi kerek. Kóp sóylemewi kerek, dep túsindiredi.
Ullı oyshıl A.Nawayı jaslarǵa tereń bilim beriwde muǵallimler hám 
ustazlardıń ózleri bilimli tárbiyalı bolıwı kerek deydi. Bir kúshli adam bir jas 
balanı saqlawǵa ázzilik etedi. Oqıtıwshı bolsa bir waqıtta ilim hám ádep úyretedi. 
Eger, shákirt patshalıqqa erisse de muǵallimge qullıq qılsa arzıydı. Tárbiya hám 
bilim ata-ana hám oqıtıwshı tárepinen beriliwi kerek dep aytadı. 
Gretsiya hám Rim filosofları pedagogikalıq kásip ilim bilim hám sheberlik 
haqqında áyyemgi Gretsiya hám Rim mámleketlerinde pedagogikalıq teoriya 
pedagogika filosofiyanıń bir ajıralmas bólimi sıpatında rawajlandı. Sokrat Platon 
Demokrit Aristotel`, h.t.b. danıshpanlardıń miynetleri ideyaları áhmiyetli orındı 
iyeledi. Bul alım danıshpanlar tálim tárbiya teorıyasın jarattı. Sokrat b.e.sh. 469 
jıl Afinada tuwıladı. Ol haqıyqattı báseki arqalı. Gúrrıńlesiw jolı menen biliw, 
ańlaw múmkın degen ideyanı ilgeri súredi. Ol usınıs etken bul pikir óz dáwirinde 
ǴSokrat metodı dep atalǵan. Sokrattı
ń tálimatı boyınsha insan eń dáslep ádep 
dárejesi, insan ushın áhmiyetli bolǵan pazıyletlerdi iyelep alıwı kerek. Insan 
bunday ádep ikramlılıq pazıyletlerdi ilim pán tálim arqalı úyrenedi. Ónerden 
jaqsıraq ilimnen ullı nárse joq dep adamlardıń ilim úyreniwine, óner biliwine 
úlken áhmiyet beredi.
Platon. Gretsiyanıń ataqlı filosofı ol b.e.sh. 428 jıl Afına qalasında aristokrat 
shańaraǵında duńyaǵa keledi. Platon 388 jılları óziniń filosofiyalıq mektebin 
dúzedi. Mektepti Afina qaharmanı Akademiya húrmetine ǴAkademiya dep 
ataydı hám ilimiy islerin dawam etedi. Platonnıń pikirinshe úlkenlerdiń balalarǵa 
kórsetken tásiri balalarda ádep-ikramlılıq sıpatlarınıń payda bolıwında kórinedi. 
Tásir etiw-kishi jastaǵı balalardı tárbiyalawdıń tiykarı bolıp esaplanadı,-dep 
kórsetedi. Kishi jastaǵı balalar zawıqlanıw qayǵırıw arqalı jaqsılıq hám baxıt 
haqqındaǵı túsinikke iye boladı. Platon quralı dep esaplaydı. 
Demokrit. (b.e.sh. 460-370) filosofıya, dóretip, insan shaxsınıń qáliplesiwiniń 
onıń tábiyatı hám matematika oyın ádebiy shıǵarmalar oqıp berıwdi ápsana 
ertekler aytıp beriwdi tárbiya, fizika, bialogiya, meditsina, psixologiya, sanaatqa 
baylanıslı shıǵarmalar tárbiyasına baylanıslı dep esaplaydı. Eger insan oqımasa 
sheberlik hám danıshpanlıqqa erise almaydı. Insan shınıǵıw, jumıs islew arqalı er 
jetedı. Jaslarǵa aqıl parasatlılıq, úlkenlerge danalıq tán. Aqıl parasattı olarǵa
tábiyat baǵıshlaydı-degen pikirdi alǵa súredi. 
Demokrit balalarǵa úlgi bolıw, sóz arqalı tásir etiw, isendiriw hám dáliller 
menen tárbiyalawǵa olardı miynet etiwge ádetlendiriwge úlken áhmiyet beredi.
Aristotel` Áyyemgi Gretsiya filosofı b.á.sh. 384 -322 j jasaǵan. 

---

Aristotel` 20-jıl dawamında Afina qalasında Platon Akademiyasında tálim 
aladı 343 jılı Makedoniya taxtınıń iyesi Aleksandr Makedonskiydiń tárbiyashısı 
bolıp xızmet etedi 
355 jılı Afinada Likey atındaǵı mektepti shólkemlestiredi. Ol bialogiya logika 
filosofiya etika matematika psixologiya tarawları boyınsha birneshe shıǵarmalar 
dóretti. Ol jaratqan ilimiy dóretpeler antik dúńyanıń eń ullı jemısı sıpatında ruwxıy 
mádeniyattıń rawajlanwında zárurli áhmietke iye boladı.
Aristotel` óziniń ádep-ikramlılıqqa arnalǵan shıǵarmalarında insandı hár 
tárepleme rawajlandıriwda aqıl hám yadtıń áhmiyetin aytıp ótedi Jasın esapqa 
alǵan halda fizikalıq ádep-ikramlılıq hám aqıl tárbiyasın birgelikli ámelge asırıw 
kerekligin aytadı. 
Kvintilmon Áyyemgi Rimde jasaǵan. Ol oqıtıwshılardı óz qániygeligi 
boyınsha tereń bilimge iye bolıwların talap etti. Ol: «qálbi jasalma isenim menen
tolǵan tek ǵana ózlerin alım dep bilgen adamlardan jamanı joq»-dep kórsetti. 
Balalar tárbiyası haqqında bir qansha pikirlerin atap kórsetedi. Balalar menen 
úzliksiz ráwishte túrli qızıqlı ráwishte túrli qızıqlı shınıǵıwlar shólkemlestiriw 
lazım. Jas balanı maqtaw menen kewilin kóteriw marapatlaw sıylıqlaw tárbiyada 
dóretiwshilik iskerligin rawajlandırıw zárúr. 
Kvintilmon tálimde kórgizbelilikke úlken itibar qaratadı, tálimde izbe-izlilik 
hám baylanıslılıq bolıwdı talap etedi. Onıń pikirinshe balaǵa kóp nárseni 
úyreniwge májbúr qılmaw kerek, biraq bilgenin bekkemlew kerek. Balanıń oylawı 
bekkem, ádebiy sóylewge iye bolıwı kerek. Balalarda bul kónlikpeni mektepke 
shekemgi jastan balalardı rawajlandırıw zárúr dep kórsetedi.