Jańabaev Adilbek Optika páninen kurs jumíSÍ Tema

I. Tiykarǵı bólim
1.1 Háreketleniwshı ortalıq túsinigi.
XIX ásirdiń aqırlarına kelip fizika salasında jetilisken hám saldamlı teoriyaler hám tabıslar júdá kóp edi.
Bul teoriyaler ózleriniń jaratılıwlarına tiykar bolǵan hádiyselerdi tolıq muǵdarlıq túsintirdiler hám bir neshe differensial teńlemelerde olar haqqındaǵı maǵlıwmatlardı ulıwmalastırdılar, lekin kóp ótpey bul teoriyalerdiń qollanıw sheńberi júdá keń ekenligi málim boldı. Atap aytqanda ilgeri elektromagnetizm menen baylanıslı bolmaǵan pútkilley ǵárezsiz fizikalıq pán bolǵan optikalıqa nızamların elektromagnit maydan teoriyası tiykarında keltirip shıǵarıwǵa erisildi. Biraq klassik mexanika mikrozarralar háreketi hám óz-ara tásirin xarakteristikalay almadı. Tap sonıń menen birge Maksvell teoriyası elektromagnit maydan hám element atomları arasındaǵı energiya almasiniwi menen baylanıslı bolǵan hádiyselerdi túsindiriwde panasızlıq etdi.
XX ásirdiń dáslepki 10 jıllıqlarında Nyuton mexanikası hám Maksvelldıń elektromagnit maydan teoriyası basqa máselelerdi de sheshiwge ılayıq emesligi ayan boldı.
Yadro ishinde tásir etiwshi júdá kishi tásir radiusına iye bolǵan oǵada intensiv kúshler (tartısıw ) dıń bar ekenligi kórsetildi. Bul kúshler elektromagnit kúshlerge de, gravitatsiya kúshlerine de uqsamaytuǵındı. Shama menen sol dáwirde tájiriybeler tiykarında jaqtılıq tezligi jerdiń háreketine baylanıslı emes ekenligi anıqlandi. Sonday etip, XIX ásir aqırında fizika dep atalatuǵın sawlatlı bınanıń pıtıwına tek ǵana birpara ısıw beriwlergine jetiwmeydi dep esaplanardi. Biraq bunday ısıw beriwler bul jay tiykarın quraytuǵın tiykarǵı nızamlar obrusiga saya tasladı.
Rasında hádiyseler rawajlanıwı ápiwayı emes edi. Bul máseleler XX-ásirdiń baslarına kelip eki jańa revolyutsion teoriyaler, salıstırmalıq teoriyası hám kvant teoriyasın jaratılıwı menen sheshildi hám bizni tábiyaat tuwrısındaǵı qıyallarimizni túpten ózgertirip jiberdi.
Fizika XIX ásirdiń, aqırıǵa shekem qanday kóriniste málim bolsa, sonday kóriniste eski fizika dep ataw qabıllandı. Pándegi revolyutsiyalar esabına XX ásirdiń basında payda bolǵan jańa fizika zamanagóy fizika dep atalatuǵın boldı. Zamanagóy fizikanıń tiykarlawshileri M. Plank hám A. Eynshteynlar bolıp tabıladı. Bul bólimde 1905 jılda A. Eynshteyn tiykar salǵan arnawlı salıstırmalıq teoriyası hám jaqtılıq túsiniklerine toqtalamiz hám tiykarlanıp háreketdegi ortalıqlar optikalıqasini túsiniwge háreket etemiz.
Bul mashqalanı tekseriwde jaqtılıq dáregi hám jaqtılıqnı belgilengenler etiwshi ásbaplardıń jaqtılıq tarqalıp atırǵan ortalıqqa salıstırǵanda háreketin anıqlap bola ma yamasa derek menen belgilengenler etiwshi ásbaptıń bir-birine salıstırǵanda háreketinigina anıqlap bola ma, degen sorawǵa beriletuǵın juwap zárúrli áhmiyetke iye. Bul másele háreketlenip atırǵan ortalıqlar optikalıqasining (hám elektrodinamikasiniń) ulıwma máselesi bolıp tabıladı. Bul másele úlken Principial áhmiyetke iye, sebebi kópshilik tájiriybelerimiz Jer ústindegi laboratoriyalarda, yaǵnıy basqa samalıq denelerge salıstırǵanda háreketlenip atırǵan sistemada ótkeriledi. Bul fakttıń gúzetilip atırǵan hádiyseler keshiwine tásir qılıw -etpesligini hám tásir etse, bul tásirdiń qanday bolıwın biliw zárúrli bolıp tabıladı.
Fizika nızamları, atap aytqanda Nyuton mexanikası nızamları hám atap aytqanda inersiya nızamı tekserilip atırǵan hádiyselerdiń qanday real sharayatta keshey atırǵanı anıq málim bolǵandaǵana, sonlıqtan, bul hádiyselerdiń qanday sanaq sistemasına salıstırǵanda júz berip atırǵanlıǵı kórsetilgendagina anıq mániske ıyelewin bilemiz.