Jadidchilik harakatining yirik vakillari jadidchilik umummilliy harakat sifatida

II BOB. JADIDCHILIK HARAKATINING XARAKTER YO’NALISHI
2.1.Jadidlar maktablarini ochilishi va ularni ishga tushurish
Jadidchilaming poydevori, tamal toshi - "usuli jadid" maktabi edi. Bu tabiiy, hamonki maqsad jamiyatni yangilamoq ekan, uni yangi avlodgina qilishi mumkin edi. Yangi avlodni esa, yetishtirmoq lozim. Eski an'anaviy usulda bu ishni amalga oshirish qiyin. Chunki zamon o'zgargan. U tezkorlikni talab qiladi. Ikkinchidan, bugungi o'quvchi tarix, jug'rofiya, iqtisod, fizika, kimyo, matematika kabi zamonaviy fanlarni bilishi kerak. Ilmiy fanlar, fan-texnika yutuqlari so'nggi uch-to'rt asr dunyo taqdirini boshqa o'zanga solib yubordi va Yevropani oldinga olib chiqdi. Endi Yevropa ilm-fanini egallamasdan dunyo bilan barobar yashab bo'lmaydi.
Bu ilm-fanni o'zlashtirmoq uchun Yevropa tillarini bilmoq kerak. Ayni paytda o'zlikni ham saqlamoq lozim. Din-diyonat ham zarur. Xullas, yashamoq uchun uchchala jihatni ham ushlamoq kerak bo'ladi. Ushlaganda ham hech birini suiste'mol qilmaslik kerak. Aks holda muvozanat buziladi. Muvozanat buzilishi esa, yomon oqibatlarga olib keladi. Masalan, yolg'izgina din ushlansa, dunyo qo'ldan ketadi. Faqat o'zlik, millat desak, yana dunyodan ajralib qolamiz. Birovning biz bilan ishi bo'lmaydi. Yevropalashsak, o'zlik yo'qoladi. Bu ham fojia. Bu fojiani Behbudiy "Padarkush"da ko'rsatib beradi.
Dunyoga chiqmoq uchun til bilmoq kerak ekan. Bu talab ham bugun mustaqil taraqqiyot sari ketayotgan O'zbekiston uchun kun tartibidan tushgani yo'q, axamiyatini yo'qotgani yo'q.
Behbudiy 1913 yil "Oyina" jurnalida yozgan "Ikki emas to'rt til lozim" maqolasida shu xaqda so'z yuritadi. Tilimiz turkiy, madrasalardagi shariy va diniy kitoblar arabiy, nazm va nasr kitoblari esa forsiydir.Turkistonda qadimdan beri bu uch til joriy bo'lib kelgan. Saodatki, turkiy va forsiyni taxsilsiz ham bilamiz, o'zaro gaplashamiz, tushunamiz, deydi Bexbudiy. "Bank va sudxonalar, sud mahkamalari, notarius, temir yo'l, xulosa,zamonni paydo qilgan har bir yangi nimarsalarig'a muhtoj bo'lsak avvalg'i qadamda ruscha bilmoq lozim kelur... Bu zamon tijorat ishi, sanoat va mamlakat ishlari, xatto dini islom va millatg'a xizmat ilmsiz bo'lmaydur.
Xulosa, bugun bizlarg'a to'rt tilga tahrir va taqrir etguvchilar kerak, ya'ni arabiy, rusiy, turkiy va forsiy".
Bugun biz yuzma-yuz bo'lib turgan milliy g'oya asoslari, milliy mafkura masalalari bundan yuz yil oldin jadidchilarimiz tomonidan ham kun tartibiga qo'yilgan va qizg'in muhokama qilingan edi.
Ma'rifatga ehtiyoj, ilm-fanni egallash g'oyasi millatning ko'pchiligi tomonidan anglanishi kerak. Darhaqiqat, jadidchilarimiz olib borgan barcha ishlar, matbuotning yo'lga qo'yilishi, "usuli jadid" maktabi nazariyasi va amaliyoti, teatrchilik, hamma-hammasi shunga xizmat qildirildi. Shu tariqa har bir g'oyaning milliy g'oyaga aylanishi, jadidchilarimiz fikricha ikki shartni taqozo etadi.
1. G'oya millatning tub, asl ehtiyojlaridan,turish-turmushidan, asosiy an'analaridan, o'zligidan va tabiiyki, imkoniyatidan kelib chiqmog'i lozim.
2.Mazkur g'oya millat tomonidan anglanishi, his qilinishi, boshqacha aytganda, ongiga joylashib, yuragidagi o'tga aylanmog'i, so'ngsiz ishtiyoq hosil qilmog'i kerak.
Turkistonda jadidchilik harakatining faol tashkilotchi - ishtirokchilari haqida to'xtaladigan bo'lsak, bular: Mahmudxo'ja Behbudiy, Abduqodir Shukuriy, Saidahmad Siddiqiy - Ajziy (Samarqand), Munavvarqori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy, Ubaydullaxo'ja Asadullaxo'jaev, Toshpo'latbek Norbo'tabekov (Toshkent), Abdurauf Fitrat, Fayzulla Xo'jaev, Usmonxo'ja Po'latxo'jaev, Abdulvohid Burxonov, Sadriddin Ayniy, Abudulqodir Muxiddinov (Buxoro), Obidjon Mahmudov, Hamza Hakimzoda Niyoziy, Abdulhamid Cho'lpon, Ishoqxon Ibrat, Muhammadsharif So'fizoda (Farg'ona vodiysi), Polvonniyoz hoji Yusupov, Bobooxun Salimov (Xorazm)lar nomini birinchilar safida keltirishimiz mo'mkin.
Biz ushbu maqolada mamlakatimiz xududida jadidchilik oqimining yuzaga kelishi va uning ma'rifatparvarlik soxasidagi faoliyatiga to'xtaldik. Jadidchilik harakatining ijtimoiy -siyosiy qarashlari, milliy mustaqillik va davlatchilik g'oyalari (Munavvarqori, Behbudiy, Polvonniyoz Yusupov, Fitratning dasturlari), bu boradagi amaliy harakatlari va kurashlari aloxida katta mavzudir.
Xulosa qiladigan bo'lsak, jadid bobolarimiz moddiy qiyinchiliklar, g'oyaviy-siyosiy tazyiqlarga qaramay millatning ma'naviy yuksalishi uchun imkoniyatlar yaratishga harakat qildilar.Tarixning murakkab, mas'uliyatli burilish davrida millatning ongini yuksaltirish, milliy iftixor tuyg'usini kuchaytirish birinchi darajali vazifalardan ekanligini anglab yetganliklari uchun ham bu boradagi barcha ishlarni o'z zimmalariga oldilar.
Prezidentimiz Sh.Mirziyoev Oliy Majlisga Murojaatnomalarida aytganidek, biz jadidchilik harakati, ma'rifatparvar bobolarimiz merosini chuqur o'rganishimiz kerak. Bu ma'naviy xazinani qancha ko'p o'rgansak, bugungi kunda ham bizni tashvishga solayotgan juda ko'p savollarga to'g'ri javob topamiz. Bu bebaho boylikni qancha faol targ'ib etsak, xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz bugungi tinch va erkin hayotning qadrini o'uncha ko'p anglab yetadi.
Jadidchilik gʻoyalari Oʻrta Osiyoga qisman harakat asoschisi Ismoil Gasprinskiyning gazetalari bilan birga kirib keldi, ularning birinchisi “Tarjimon Terjimon”. Unda Turkistonda sodir bo'lgan voqealar (o'sha paytda panturkistlar turkiy xalqlar yashaydigan barcha hududlarni o'z ichiga olgan) va panturkizm g'oyalarini ko'rib chiqqan va gazetaning o'zi ikki tilda - rus va qrim-tatar tillarida nashr etilgan.
Gasprinskiy g'oyalari ular uchun tayyorlangan erga tushdi. Rossiya imperiyasi zabt etilgandan so'ng, O'rta Osiyo davlatlarining texnologik orqada qolishi aniq bo'ldi va ruslarning o'zlarining yangi "mahalliy" fuqarolariga nisbatan kamsituvchi munosabati vaziyatni tuzatishga yordam bermadi.
Fath qilingan hududlar toʻliq rivojlanmagan, imperiyaga xom ashyo boʻlib xizmat qilgan. Yangi hokimiyat konchilik va paxta va ipakchilikka e'tibor qaratdi, faqat shu va yordamchi sanoatlarni rivojlantirdi.
O'rta va quyi darajadagi amaldorlar qatlamini yaratish uchun imperator ma'muriyati rus millatiga mansub maktablarni yaratdi. Ammo 1900 yilga kelib ularning soni 50 tadan oshmadi.
Eng ma'rifatli yoshlar - madrasa (diniy ta'lim olgan) va maktab (ko'proq dunyoviy ta'lim olgan) bitiruvchilari ko'pincha badavlat savdogar oilalaridan bo'lib, Rossiya imperiyasi va Istanbulda ta'lim olganlar.

Ular farovonlikning o'sishiga, til an'analari va milliy o'zlikni saqlashga ta'lim orqali erishish mumkin deb hisoblardilar. Biroq bunga aholining koʻpchiligining mutlaq savodsizligi, madrasa va maktablardagi qoloq taʼlim tizimi toʻsqinlik qildi.

Evropa modeli bo'yicha yangi usul maktablari
Jadidlarning asosiy yutuqlaridan biri yangi usul maktablarining ochilishi edi. Yevropa modelidan so‘ng ularda qora doska, stol va daftarlar paydo bo‘ldi. Maktab kuni darslarga, butun o'quv jarayoni o'z dasturiga ega bo'lgan o'quv yillariga bo'lingan.
O'qitishdagi asosiy o'zgarish evropaliklardan olingan savod o'rgatishning tovush usuli edi (eski harf subjunktiv o'rniga). Harakat nomining oʻzi “usul-i jadid” yoki “yangi usul” soʻzidan kelib chiqqan. Savodxonlik ta'limi 3-5 yildan bir yilgacha qisqartirildi.
Yangi usul maktablari nafaqat ta’lim-tarbiya vositasi, balki jadidlar g‘oyalarining og‘ziga ham aylandi. Teatr
Yangi usul maktablariga jadidlarning oʻzlari va ularga ruhan yaqin xayrixohlar homiylik qilgan va ularning soni juda oz edi - 1927 yilga kelib Turkistonda ularning soni yuzga yaqin edi.
Ular o'z g'oyalarini targ'ib qilish uchun teatrlashtirilgan tomoshalardan ommaviy ravishda foydalana boshladilar. Spektakllarni tomosha qilish uchun tomoshabinlar o'qish va yozishni bilishlari shart emas edi, yorqin va rang-barang tasvirlar va sodda, tushunarli syujetlar kerakli taassurot uyg'otishga yordam berdi.
Teatr tomoshalarida jadidlar ta’lim-tarbiyaning ahamiyatini targ‘ib qilib, ta’magir baylarni, o‘z manfaatini ko‘zlovchi mullalarni, arxaik urf-odat va marosimlarni tanqid qilganlar.
Din
Jadidlarning tanqidiga uchragan ob’ektlardan biri o‘z vaqtida jahon ilm-fanining markazlaridan bo‘lgan madrasalarni jamiyat va mamlakatga og‘ir yuk bo‘lgan, davlat taraqqiyotiga to‘sqinlik qiluvchi an’ana va urf-odatlar bazasiga aylantirgan pravoslav ruhoniylari edi.
Jadidlar ulamolarni buzuqlik va gunohkorlikda tanqid qilib, xalqni islomdan uzoqlashtirdilar. Dinning o‘zida jadidlar ilm olish Xudoga ma’qul ekanini odamlarga isbotlash uchun dalillar izlaganlar. Ular islom dini odamlarni ma’rifatli bo‘lishga undashi, ma’rifat esa hayotning rivojlanishi va obod bo‘lishiga olib kelishi kerak, deb hisoblaganlar.
Ayollarning holati
Jadidlar ayollarning jamiyatdagi mavqeini erkinlashtirish tarafdori edilar. Bu, ayniqsa, ta'lim olish uchun to'g'ri keldi. Jadidlarning fikricha, o‘qimishli ayol musulmon jamiyatining o‘ta muhim bo‘g‘ini bo‘lgan – aynan u bolalarni tarbiyalagan, ularga hayot qoidalari, iymon-e’tiqod, or-nomus haqida ilk bor tushuncha bergan va bunga tayyor bo‘lishi kerak edi.
Gasprinskiy qizi muharrir bo'lgan "Alem-i Nisvan" yoki "Ayollar dunyosi" gazetasini nashr eta boshladi. Uning sahifalarida shariatdagi ayollar huquqlari, gigiena, hunarmandchilik, ilm-fan va mashhur ayollarning tarjimai hollari haqidagi diniy matnlar mavjud edi. Siyosat
Agar birinchi avlod jadidlari xalq tarbiyasi orqali taraqqiyot tarafdori bo‘lsa, ikkinchi avlod vakillari Yosh turklardan o‘rnak olib, siyosiy talablarsiz muvaffaqiyatga erisha olmaydi, deb hisoblardi.
Jadidlarning aksariyati konstitutsiyaviy monarxiya va parlamentarizm tarafdorlari bo‘lib, vakillik tamoyili Qur’onda “Sho‘ro” (kengash) tushunchasi ostida mustahkamlangan, deb hisoblar edilar.
Vaqt o‘tishi bilan Buxoro va Xivadagi jadidlar “Yosh buxoriylar” va “Yosh xivonliklar”ga aylandi, Toshkentda esa inqilob va fuqarolar urushi yillarida Rossiya tarkibida Turkiston muxtoriyatini qo‘llab-quvvatlovchi “Sho‘roi islom” tashkilotini tuzdilar.
Final
Jadidlarning oxiri harakatning barcha vakillari uchun taxminan bir xil kechdi. Imperiya davrida ham Rossiya, Buxoro va Xiva hokimiyatlari tomonidan davom etgan ta’qiblar bolsheviklar tomonidan fuqarolar urushi tugaganidan keyin ham davom ettirildi.
Eng ko‘zga ko‘ringan arboblar, masalan, “Sho‘roi-islom” rahbari Munavvar Qora panturkist sifatida aksilinqilobiy faoliyati uchun hibsga olinib, qatl etildi. Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Batu hozir Qatag‘on qurbonlari xotirasi muzeyi joylashgan Toshkentdagi Anhor qirg‘og‘ida otib tashlangan.
Qatag'on qilinganlarning aksariyati bir necha o'n yillar o'tib Sovet hukumati tomonidan reabilitatsiya qilindi va mustaqillik kelishi bilan ular milliy ziyolilar timsoliga aylandi. Harakat tarixi maktab va universitetlarda o‘qitiladi. 2020-yilda Abdulla Avloniy, Mahmudxo‘ja Behbudiy va Munavvarqori Abdurashidxonovlar hatto Prezident farmoni bilan “Milliy ta’lim tizimini shakllantirishga qo‘shgan hissasi” uchun vafotidan keyin “Buyuk xizmatlari uchun” ordeni bilan taqdirlandilar.
Jadidchilik harakati biz o‘ylaganchalik aniq bo‘lmasligi mumkin, uni o‘rganishda ba’zan chuqurlik yetishmaydi – natijada butun mavzu haddan tashqari qutbli qabul qilinadi – “yorug‘lik va zulmat”, “yangi – eski”, “taraqqiyot”. regressiya”, “dunyoviylik – dindorlik”, deydi Markaziy Osiyoda islom bo‘yicha tadqiqotchi Devin DeWeese Journal of Economic and Social History of Orient jurnalida chop etilgan va CAAN jurnali tomonidan tarjima qilingan maqolasida.
Tadqiqotchi jadidlar mavzusi atrofida “islohot”, “uyg‘onish”, “g‘ayrat” va “izlanish ruhi”, “modernizm”, “fojia” kabi tushunchalar ko‘pincha paydo bo‘lishini qayd etadi. Qolaversa, jadidlardan oldingi asrlar jaholat, aqliy va madaniy turg‘unlikning qorong‘u davri bo‘lib ko‘rinadi.
DeVizning fikricha, jadidchilikka oid mavjud rivoyat va baholar tinimsiz mana shu xususiyatlar atrofida aylanib, klishegacha takrorlanadi, bu esa jadidchilikning yanada hushyor va xolisona tadqiq etilishiga zarar keltiradi. Jadidchilikni tadqiq qilish ularni ikona sifatida emas, balki o'z jamiyati va madaniyati bilan murakkab munosabatlar natijasida shakllangan odamlar sifatida ko'rib chiqadigan yangi tanqidiy nuqtai nazarga muhtoj.
DeWeese ta'kidlashicha, so'nggi paytlarda ba'zi olimlar jadidlarning kichik auditoriyasi va cheklangan ta'sirini qayd eta boshladilar, bu ularning tadqiqotlari kengligi bilan farq qiladi. Boshqa olimlar diniy-ijtimoiy mavzularda guruh ichidagi qarashlarning xilma-xilligiga, jadidlar va kadimchilarni bir-biriga qarama-qarshi qo‘yishning noto‘g‘riligiga hamda jadidlarning chor ma’muriyati qurbonlari sifatida soddalashtirilgan qarashlariga ko‘proq e’tibor bera boshladilar. jadidlarning o‘ziga xos ijtimoiy-sinfiy kelib chiqishi, ularning ko‘pchilik O‘rta osiyoliklarning ijtimoiy-madaniy tinchligidan uzoqligi hamda rus va g‘arb madaniyatlari bilan yaqin aloqalari.
Natijada, deb yozadi DeWeese, jadidlar "islom modernistlari yorlig'i"ni olgan yanada noaniq mavzuga aylandi. Zero, ulardan bir necha asr oldin mintaqa shoirlari ham, yozuvchilari ham korrupsiya, hokimiyat, diniy urf-odatlar va muassasalar masalalarini ko‘targan. DeViz so'raydiki, rus va g'arb tafakkurining kuchli ta'siri ostida bo'lgan va o'z jamiyatidan uzoqda bo'lgan jadidlarni mahalliy qarashlar vakillari va milliy umidlar namoyandalari sifatida ko'rish mumkinmi?
DeWeese tadqiqotning bir xilligini ta'kidlaydi: ko'plab jadidchilik olimlari bu hodisaga qoyil qolishadi va o'z dasturlarining kelib chiqishiga ko'z yumadilar.