Jahon iqtisodiyoti globallashuvning xususiyatlari va rivojlanish tendensiyalari

3-bosqich
14
: 
Urushdan keyingi dastlabki o’n yillar ichida fan-texnika inqilobi ta’sirida ishlab 
chiqarish kuchlari rivojida keskin o’zgarish yuz berdi. Uning ta’sirida jahon kapitalistik 
iqtisodiyotining ichki mexanizmi va tashkiliy strukturasida jiddiy o’zgarishlar sodir 
bo’ldi. Bunday sharoitda raqobatga bardosh berish uchun ishlab chiqarish ko’lamini 
ancha oshirish, zamonaviy texnologiyalardan foydalanib uni modernizastiyalash kerak 
edi. Hatto dunyoning etakchi davlatlari kompaniyalar uchun ham bu yangi talablar 
og’irlik qilardi.
O’z navbatida yirik seriyali, ommaviy ishlab chiqarish ko’pincha milliy chegaralar 
doirasidan chiqib ketadigan yanada katta bozorlarni talab qilardi. Bunday sharoitda 
ishlab chiqarishni xalqaro kooperastiyalash va ixtisoslashtirish muammosi yanada 
dolzarb bo’lib qolgan edi. Predmetli “xalqaro” ixtisoslashtirishdan detalli (mayda) 
ixtisoslashtirishga 
“o’tish” 
mayda 
va 
kooperastiyali 
ixtisoslashtirish, 
kooperastiyalashtirish bilan bog’liq ichki, tarmoqlararo ishlab chiqarish texnologik 
majmualarining paydo bo’lishi, rivojlanishi aniq ko’zga tashlana boshladi.
Mehnatni taqsimlashning, mamlakatlar o’rtasida ixtisoslashuvining chuqurlashuvi 
tamoyillari yangi, yanada ko’lamli muhim jarayonning – ishlab chiqarishni xalqaro 
umumlashtirishning ifodasi bo’ldi, buning ahamiyati iqtisodiy hodislar doirasidan 
chiqib, jahon siyosatida ham yangi davrning boshlanganligini anglatardi. Shu bilan 
birga xalqaro savdo sohasida ham sezilarli qayta o’zgarishlar yuz berdi, ulardan eng 
yirigi va barqarori – bu odatdagi tijorat savdosi rolining ichki firmalar almashuvi 
doirasida yoki uzoq muddatli kooperativ hamda pudrat munosabatlari asosida barqaror 
14
Исаджанов А.А. “Глобализatsiя мировой экономики” электрон дарсликдан, Тошкент-2020

---

18 
texnologik aloqalarga xizmat ko’rsatuvchi tovar ayriboshlashlarga nisbatan ancha 
pasayib ketishi bo’ldi. Bularning hammasi birga qo’shilib xo’jalik hayotining 
internastionallashuvini, ya’ni kapital, ishlab chiqarish, texnologiya, ilmiy tadqiqotlar 
jarayonini 
almashinuvini 
anglatadi. 
Xulosa 
shuki, 
xo’jalik 
hayotining 
internastinallashuvi–jahon iqtisodi rivojining muayyan bosqichi bo’lib, o’zaro bog’liq 
ikki jarayonni o’z ichiga oladi
15
: 

xalqaro mehnat taqsimotini rivojlantirish; 

millatlararo xalqaro ishlab chiqarishni tashkil etish. 
Ishlab chiqarishni umumlashtirish va xo’jalik hayoti internastionallashuvining 
yuksak darajasi xalqaro korparastiyalarning paydo bo’lishi va rivojlanishi uchun 
iqtisodiy asosdir.
Ular o’z shakllariga ko’ra ikki guruhga bo’linadi: 
- transmilliy korparastiyalar (TMK); 
- xalqaro (millatlararo) korparstiyalar (MK). 
Hozirgi kunda jahon ishlab chiqarishining 20% idan ko’prog’i MNK ulushiga 
to’g’ri keladi va firmalar ichidagi savdo (asosiy kompaniyalar bilan uning chet eldagi 
shu’ba kompaniyalari o’rtasidagi) qayta ishlovchi sanoat mahsulotlarining dunyo 
bo’yicha savdosining 25% dan ko’prog’ini tashkil etadi. Ayrim xalqaro kompaniyalar 
yiliga o’nlab milliard dollar miqdorida savdo qilishga erishmoqdaki bu ayrim davlatlar 
umumiy milliy daromadidan ko’pdir. Bundan tashqari, hozirgi kunda dunyodagi 
to’g’ridan-to’g’ri investistiyalarning ko’pchilig (90%) ham anashu korparastiyalar 
tomonidan amalga oshirilmoqda. Shuning uchun ham G’arbdagi u yoki bu mamalakatni 
boshqa davlatlarda joylashtirilgan “ikkinchi iqtisodi” ko’lamlarini hisobga olmasdan 
turib, ularning iqtisodiy salohiyatini baholab bo’lmaydi. Bu jarayonga rivojlanayotgan 
mamlakatlar, ayniqsa, “yangi industrial mamlakatlr” asta-sekin qo’shilmoqda. Ular 
15
Исаджанов А.А “Глобализatsiя экономики: особенности и факторы развития”-Халqаро муносабатлар- 2021 й 3-
сон, 37-бет, ЖИДУ - Т, 2021. 

---

19 
rivojlangan mamalakatlar sanoati uchun ixtisoslashtirilgan buyumlar, uzellar, tarkibiy 
qismlar etkazib beruvchi sifatida faol ish yuritmoqda. Masalan, 2022-yilning boshlarida 
Singapur elektron va elektro-texnika sanoati eksportining 86%, Tayvnning 78%, 
Janubiy Koreyaning 68%, Brazeliyaning mashinasozlik mahsuloti eksportining 65% 
idan ko’prog’i yirik G’arb korparastiyalarining chet el filiallari hissasiga to’g’ri keladi. 
BMT ma’lumotlariga ko’ra, jahonda 37 000 ko’p millatli korporastiyalar (MK) faoliyat 
olib bormoqda, ular 170 000 sho’’ba korxonalarini nazorat qilmoqda, jahon 
iqtisodiyotiga jami 5 trillion AQSh dollarini investistiyalashtirmoqda. Korporastiya 
ichki savdosi - ayni bir mahsulot tarkibiy qismlarini MK filiallari o’rtasida etkazib 
berish - jahon savdosining qariyb 80% ni tashkil etadi
16
. Shuni ham aytish kerakki 
dunyoning eng yirik TMK va MK larining shtab kvartiralari rivojlangan davlatlarda 
joylashgan.