Jahon pedagogika fanining rivojlanish tarixi

5.4. G’arbiy Yevropada maktab, maorif va pedagogik fikrlar taraqqiyoti.
Jahon pedagogika fanining, pedagogik qarashlar va fikrlar taraqqiyotiga Yevropa xalqlari, mutafakkirlari ham munosib hissa qo’shdilar. XVI-XX asrlarda Yevropa mamlakatlarida yashagan pedagoglar o’qituvchining kasbiy faoliyati va axloqiy fazilatlari haqida o’z (asarlari) qarashlarida bayon etib, maktab-maorif va pedagogik fikrlar taraqqiyoti rivojiga muhim hissa qo’shdilar.
XVI asr oxiri va XVII asrning boshlarida tarixan ilk bor maktab ta‘limida sinf-dars tizimini ishlab chiqqan buyuk chex pedagogi Yan Amos Komenskiydir. U 1592 yilda Chex diniy jamoasida tegirmonchi oilasida tug’ildi, jamoadagi maktabda o’qidi.
YA .A. Komenskiyning pedagogik merosida yosh avlodni maktabda o’qitish va tarbiyalash masalasi asosiy o’rin tutgan. Komenskiyning fikricha, tarbiya tabiatga uyg’un bo’lishi, tarbiyada bolaning shaxsiy xususiyatlarini hisobga olinishi, shuningdek ta‘limda esa bolaning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda olib borish zarurligini ta‘kidlaydi. Komenskiy maktab bolalarga har tomonlama bilim berishi, ularning aql-idroki, axloqi, his-tuyg’ulari va irodasini rivojlantirishi lozimligini ta‘kidlaydi. Komenskiy inson rivojlanishini to’rt bosqichga: go’daklik, bolalik, o’smirlik, yetuklik davrlarga bo’ladi.
Komenskiy yashagan zamonda ta‘lim, tarbiya, o’qitish terminlarini «didaktika» so’zi bilan ifodalash odati mavjud edi. Shu boisdan 1657 yilda Amsterdamda nashr etilgan asarlar to’plamini ham «Didaktikaga doir asarlarning to’liq to’plami» deb atadi. Komenskiy o’zining «Buyuk Didaktika», «Tillar va hamma fanlarning ochiq eshigi», «Fizika», «Astranomiya», «Onalar maktabi» asarlarida yosh avlodni o’qitish to’g’risida fikr yuritibgina qolmasdan, balki maktabgacha va maktab yoshidagi bolalarga aqliy, axloqiy jismoniy va estetik tarbiya berish haqida gapiradi. Didaktik ta‘limotlar davomiyligini rus pedagogi K.D. Ushinskiy, N.G. Chernishevskiy va N.A. Dobrolyubovlarning maktab ta‘limi haqidagi ta‘limotlarida ko’rish mumkin.
XVIII asrda shveytsariyalik pedagog I.G. Pestalotstsi (1746-1827) kamol toptiruvchi ta‘limning printsiplari tizimini asosladi. Pestalotstsining fikricha, tarbiya uyg’un tarzda, ya‘ni tarbiya bolaning tabiati, ruhiyatiga uyg’un holda amalga oshirilishi, hamda tarbiyalashni eng oddiydan boshlanib, asta-sekin va izchillik bilan murakkabga o’tish kerak deydi. Psetalotstsining ta‘kidlashicha, ta‘lim vazifasi bolani muayyan bilimlarga ega qilishdangina emas, balki unda aqliy qobiliyatni ham rivojlantirishdan iboratdir.
Pestalotstsi 1774 yilda Neygof shahrida, keyinchalik Burgdorf shahrida turli yoshdagi qiz va o’g’il bolalar uchun maktab tashkil qiladi. U ochgan maktabida tajribalar o’tkazib, ta‘lim nazariyasini, o’quv predmetlarini o’rganish, bolalarda matematik tasavvur hosil qilish va o’stirish, nutq malakasini oshirish usullarini ishlab chiqdi. Pestalotstsi tashabbusi va hokimiyatning yordami bilan 1800 yilda shaharda institut tashkil topdi. Umuman Pestalotstsining pedagogik ta‘limotlari, u bildirgan didaktik fikrlar pedagogika (tarixi) fani rivojiga qo’shilgan salmoqli hissadir.
XIX asrda nemis pedagogi va faylasufi Iogan Genrix Gerbart (1776-1841) didaktikani pedagogikaga buysunadigan tarbiyalovchi ta‘limning yaxlit va ziddiyatsiz nazariyasi deb talqin qildi. Gerbart kontseptsiyasiga muvofiq o’qituvchi asosan o’quvchilarni yangi o’quv materiali bilan tanishtirishga doir harakatlarni tahlil qilishi lozim edi.
XIX asrda yana bir nemis pedagogi A. Disterveg o’zining «Nemis o’qituvchilari uchun» qo’llanmasida o’quv jarayonini faollashtiradigan talablarning butun bir kompleksini taklif qildi. Disterveg ta‘kidlashicha, ta‘limning muvaffaqiyatli bo’lish darajasi dasrlik mazmuni yoki o’qitish usuliga emas, balki o’qituvchining o’ziga ham bog’liq deb ta‘kidladi. Yaxshi o’qituvchi o’z fanini puxta egallab olagn bo’lishi, kasbini va bolalarni sevishi kerak. Distervegning ko’rsatishicha, yaxshi o’qituvchi o’zining tarbiya tamoyillarini qat‘iyat bilan amalda joriy qiladi va bu tamoyillardan hech qachon voz kechmaydi.
Mashhur rus pedagogi Konstantin Dmitrievich Ushinskiy (1824-1870) ta‘limotida pedagogika nazariyasining tarbiyalash tizimi, ya‘ni tarbiyaning xalqchilligi haqida g’oyasi eng asosiy g’oya sifatida o’rganilgan va e‘tirof etilgan. Ushinskiyning fikricha, tarbiya ta‘lim bilan bog’langan taqdirdagina, o’zining ulug’ vazifasini bajara oladi: yosh avlodni eng qisqa bir muddat davomida insoniyat erishgan darajasiga o’stirib bora oladi. U ta‘lim-tarbiya ishida o’quvchilarning faolligiga va tashabbuskorligiga tayanish kerakligini o’qtirar ekan, ta‘lim bolalarga mukammal bilim bermog’i va malakalar hosil qilishi uchun aniq-ravshan, tartibli va izchil bo’lmog’i lozim deb ta‘kidlaydi. Shuningdek, ta‘lim jarayonida ko’rgazmalilik usulini ijobiy baholaydi.
Ushinskiy pedagogika masalalariga doir bir qancha, jumladan, «Detskiy mir», «Rodnoe slova», «Inson tarbiya predmeti sifatida» kabi asarlar yaratdi hamda boshlang’ich ta‘lim asoslarini va metodikasini ishlab chiqdi. Bu uning pedagogikani rivojlantirishdagi ulkan xizmatlaridan biri bo’ldi.
Hozirgi davrda mamlakatimizda didaktik ta‘limotning rivojlanishida jahon mutafakkir-olimlarining pedagogik qarashlari va ta‘limotlari ijobiy ahamiyatga egadir. Jahon allomalarining ilmiy aloqalari, ma‘rifatparvarlik, pedagogik axloqiy ta‘limotlari O’rta Osiyoda tarbiyashunoslik soxasidagi fikrlar taraqqiyotining asosiy manbai hisoblanadi.