Jahon tarbiya konsepsiyalarining qiyosiy tahlili Tarbiyaviy konsepsiya tushunchasining mazmuni. Jahon tarbiyaviy konsepsiyalari

Jahon tarbiya pedagogik tahlili

Reja:

1. 
   Jahon tarbiya konsepsiyalarining qiyosiy tahlili
   
2. 
   Tarbiyaviy konsepsiya tushunchasining mazmuni.
   
3. 
   Jahon tarbiyaviy konsepsiyalari.
   
4. 
   Tarbiyaviy ishlar tizimi.
   

Barchamizga ma’lumki, ma’naviy-ahloqiy rivojlanish shaxsning butun hayoti davomida yuz beradi. Ma’naviyat shunday jarayonki, unda dastlab vujudga kelgan shakllar keyingi bosqichlarda boyitib va to‘ldirib boriladi. Ma’naviy-ahloqiy rivojlanish shaxs rivojining senzitiv davrlarida, ayniqsa, faol yuz beradi. Bunday hol shaxsning o‘z hayotidagi muayyan davrda yuksak darajadagi ma’naviy, ahloqiy, estetik va bilish ehtiyojlari bilan bog‘langan bo‘ladi. O‘smirlik davrida shaxs o‘zining ma’naviy-ahloqiy rivojlanishida hal qiluvchi qadamlarni qo‘yadi. Bunga mazkur jarayonning rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan shartsharoitlarning muvofiqligi katta ta’sir o‘tkazadi. Shaxs taraqqiyotining har bir davri psixik rivojlanishning o‘ziga xos sifat ko‘rsatkichlariga ega bo‘ladi. Ko‘pchilik psixik xususiyatlar birgalikda shaxsning rivojlanishidagi vaziyatlar majmuasi bilan bog‘liq bo‘lib, ular jumlasiga shaxsning turmush tarzi, ijtimoiy shart-sharoitlari, tarbiyasi va faoliyati xususiyatlari, jinsiy, tipologik va individual xususiyatlarni kiritish mumkin. Insonning, jumladan o‘smirning ijtimoiy mavqei (uning o‘quv-tarbiya muassasadagi, oiladagi o‘rni) muloqot shakllari va faoliyat turlari bilan belgilanadi. Yaponiya - kun chiqar mamlakat aholisi farzandlarining tarbiyasiga o‘ta jiddiy qarashadi. Bu erda har bir yoshga nisbatan ma'lum bir munosabatda bo‘linadi va ayri tarbiya usullari qo‘llaniladi. Mashhur yapon ruhshunosi Masara Ibukining fikriga ko‘ra, bolaga asosiy tarbiyani 3 yoshgacha berish lozim. Aynan 3 yoshga qadar farzandingizdagi yashirin iqtidorni yuzaga chiqarish mumkin.Yaponiyaliklar 5 yoshgacha bo‘lgan kichkintoyga qiroldek muomala qilishadi. Ular istaganlaricha o‘ynashlari, miyasiga kelgan ishni qilishlari mumkin. Hattoki bolalar bog‘chalarida bolakaylar flomaster bilan devorga to‘ygunlaricha chizishlari uchun maxsus xonalar mavjud.Ota-onalar o‘z farzandlarini o‘yinchoqlar va ortiqcha kiyim-kechak bilan siylashmaydi. Amerika Qo‘shma Shtatlaridagi erkinlik bola tarbiyasida ham o‘z aksini topgan. Onalar farzandlarining har soniyalik qiziqishlari va injiqliklarini qondirishga tayyordirlar. Aksariyat bolalar 4-5 yoshlarida o‘yinchoqlarning barxa turi bilan tanishishadi, ko‘pincha amerikalik oilalarning garaj va omborxonalari bir marotaba o‘ynalgan o‘yinchoqlar bilan to‘lib-toshadi. Ikkinchi tomondan, go‘dakligidanoq amerikalik bolakaylar «Sen eng chiroylisan, eng yaxshisan, eng aqllisan, eng qobiliyatlisan», degan so‘zlarni har kuni eshitgan holda o‘sishadi. Maqsad - mustaqil insonni tarbiyalash! Agarda bola xato qilsa, uni urushmay: «Yana bir marotaba harakat qilib ko‘r! Sen, albatta, buni uddalaysan! CHunki sen zo‘rsan!» deya qo‘llabquvvatlanadi. Albatta, bunday yondashuv kelgusida o‘zining mevasini beradi. Shvetsiyada bolalarga shakllangan shaxs sifatida qarashadi. Ularning ham o‘z huquqlari va majburiyatlari bor. Shuningdek, shvedlardagi bag‘rikenglik, o‘zgaga, uning qarashlariga, madaniyati, dini, irqiga nisbatan hurmatda va sabrli bo‘lish, agarda insonning biror-bir jismoniy yoki ruhiy kamchiligi bo‘lsa, unga tengqur sifatida qarash bolalikdanoq yosh avlod ongiga singdiriladi. 8-sinfdan boshlab o‘quvchilarga «Bolalar haqida» degan fan o‘tiladi. Ular oila qurish, homiladorlik, undan saqlanish yo‘llari, jinsiy yo‘l bilan yuqadigan kasalliklar, bola tarbiyasi va balog‘at yoshida o‘smirlar bilishi zarur bo‘lgan barcha ma'lumotlarga ega bo‘ladilar.«Save the children» deb ataluvchi Amerikadagi tashkilot har yili dunyo mamlakatlarining qaysi birida onalar va bolalar yaxshi yashashlarining ro‘yxatidan iborat Mothers Index (Onalar indeksi)ni tuzib chiqadi. Unda Shvetsiya deyarli har yili birinchi o‘rinni egallaydi. Chaqaloq dunyoga kelgach, yosh shved onalar davlat tomonidan har tomonlama qo‘llabquvvatlanadi. Finlyandiya dunyodagi eng bolajon mamlakat, desak, yanglishmagan bo‘lamiz. Unda jismoniy imkoniyati chegaralangan bolalar oddiy bog‘cha va maktablarga borishadi. Bu yerda nogiron va sog‘lom bolaga ajratish qabul qilinmagan. O‘yin bolani rivojlantiruvchi asosiy vositadir. Ota-onalar ham bunga katta e'tibor berishadi. Fransiyada bolalarni chaqaloqlik davridanoq bolalar bog‘chasiga berish odatiy holdir. Birinchidan, bu frantsuz ayollariga ishlash imkoniyatini bersa, ikkinchidan, ular go‘dakligidanoq jamoaga moslashadi va mustaqil bo‘lib o‘sadilar. 6 yoshidanoq frantsuz bolakay o‘zi mustaqil maktabga boradi, do‘kondan narsa xarid qiladi, uyda yolg‘iz qoladi. Shunga qaramay, frantsuzlar 30-35 yoshgacha ota-ona uyida yashashlari va o‘z oilasiga ega bo‘lishga shoshilmasliklari mumkin.Onalar o‘z farzandlariga ovozlarini ko‘tarib urishishsa-da, hech qachon urmaydilar. Jamiyat qator qonunlar orqali bola huquqlarini himoya qiladi. Ota-onalar va vasiy shaxslar birinchi galda bolalarning rivoji hamda sog‘ligi uchun mas'uldirlar. Germaniyada bolalarning rivojiga 3 yoshdan boshlab katta e'tibor beriladi. Onalar o‘z farzandlarini boshlang‘ich bosqichda haftada bir marta, kattaroq bo‘lganlarida bir necha marotaba maxsus rivojlantirish guruhlariga olib borishadi. Maqsad jamoa bo‘lib o‘ynash, o‘zaro muloqotga o‘rgatishdir. Faqatgina mazkur guruhlarga bola borganidan so‘nggina uni bolalar bog‘chasiga berishadi. Chunki farzandning bog‘chaga ko‘nikishi oson kechadi va bolalar bu erda o‘zlarini erkin his qiladilar. Bog‘chada bolaga o‘z huquqlarini, ularni hech kim xafa qilishi mumkin emasligini o‘rgatishadi. Angliyada bolalar bosqichma-bosqich tarbiyalanishadi. Chunki bu erda kech turmushga chiqish yoki uylanish odatiy hol. Ko‘pincha inglizlar 35-40 yoshlarida ota-onalik baxtiga erishishadi. Shuning uchun ham farzand tarbiyasiga juda katta va jiddiy e'tibor berishadi. 2-3 yoshidan boshlab unga dasturxon atrofida o‘zini tutishni, tevarakdagi odamlar bilan muomalada bo‘lishni, o‘z hissiyotlarini yashirishni o‘rgatishadi. Angliya shaharlarining ko‘chalarida bolasini erkalayotgan ota-onani kamdan-kam uchratish mumkin. Ma’naviy-ahloqiy rivojlanish shaxs rivojining senzitiv davrlarida, ayniqsa, faol yuz beradi. Bunday hol shaxsning o‘z hayotidagi muayyan davrda yuksak darajadagi ma’naviy, ahloqiy, estetik va bilish ehtiyojlari bilan bog‘langan bo‘ladi. O‘smirlik davrida shaxs o‘zining ma’naviy-ahloqiy rivojlanishida hal qiluvchi qadamlarni qo‘yadi. Bunga mazkur jarayonning rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan shartsharoitlarning muvofiqligi katta ta’sir o‘tkazadi. Shaxs taraqqiyotining har bir davri psixik rivojlanishning o‘ziga xos sifat ko‘rsatkichlariga ega bo‘ladi. Ko‘pchilik psixik xususiyatlar birgalikda shaxsning rivojlanishidagi vaziyatlar majmuasi bilan bog‘liq bo‘lib, ular jumlasiga shaxsning turmush tarzi, ijtimoiy shart-sharoitlari, tarbiyasi va faoliyati xususiyatlari, jinsiy, tipologik va individual xususiyatlarni kiritish mumkin. Insonning, jumladan o‘smirning ijtimoiy mavqei (uning o‘quv-tarbiya muassasadagi, oiladagi o‘rni) muloqot shakllari va faoliyat turlari bilan belgilanadi. O‘smirlik davrida bola hayotiy makonining kengayishi faqat geografik ma’noda emas (sayohat, turizm va h.k.larga intilish), shuningdek, ijtimoiy muhitning (o‘smir kirayotgan guruhning soni ko‘pligi, unda adabiyot, sa’nat, siyosat, iqtisod va h.k.ga qiziqish kuchayishi) ham yuz beradi. Lekin xayotiy makonning jiddiy o‘zgarishi zamon o‘lchovida yuz beradi. Endi bola kelajakni tasvirlashga intila boshlaydi. Yosh ulg‘ayishi bilan hayotiy istiqbol masalalalari bola ma’naviy hayotida ko‘proq o‘rin egallay boshlaydi va bu hol shaxs rivojlanishidagi eng dolzarb masalaga aylanadi. Shuning uchun ham o‘smirlik davrida kelajakka munosabatdagi xira va noaniq tasavvurlar endi aniq rejalar va harakatlar bilan almashinadi. Kelajakdagi faoliyatni o‘ylar ekan, o‘smir o‘zi tuzgan rejadan kelib chiqadi. Katta yoshlilarning kelajakka munosabati ham xuddi shunday shaklda yuz beradi.Uning kitoblardan olgan bilimlari ko‘pincha mavhum va ziddiyatlarga to‘la. Masalan, badiiy asarlarda hayotda amalga oshirish mumkin bo‘lmagan yumushlarni xam bajargan qahramonlar madh etiladi. Ikkinchi tomondan esa hayotdan uzilib qolmaslik targ‘ib qilinadi. Kattalardan ibrat olish ham aksari xollarda qiyin bo‘ladi. Chunki ular og‘zida bir gapni aytishsa, ko‘pincha amalda bunga zid ishlarni bajarishadi. Jamiyatda yuz berayotgan o‘zgarishlar jamiyat va shaxs ongida aks etadi. Ikkinchi tomondan, ma’naviyat sohasidagi o‘zgarishlar jamiyatda yuz berayotgan o‘zgarishlarning miqyosiga, yo‘nalishiga va sur’atlariga jiddiy ta’sir o‘tkazishi mumkin. Shuning uchun mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy sohalarida amalga oshirilayotgan tub o‘zgarishlar jamiyatimiz, ijtimoiy guruhlar va alohida fuqarolar ongida o‘z in’ikosini topmoqda. O‘z navbatida mamalakatimizdagi islohotlar ko‘lami va sur’atlari ma’naviyatimizning ham tez sur’atlar bilan rivojlanishini, aksariyat hollarda esa ijtimoiy-iqtisodiy soha rivojidan ildamroq va oldinroq yurishini taqozo etmoqda. Bunday vazifani bajarish uchun ma’naviyat yuksalishiga ta’sir o‘tkazishi mumkin bo‘lgan barcha imkoniyatlarni ishga solish zarurati sezilmoqda. Ayni paytda ma’naviyatni yuksaltirish, ayniqsa o‘smir yoshlar ma’naviyatini yuksaltirish ko‘lami va sur’atlariga kuchli ta’sir o‘tkazishi mumkin bo‘lgan psixologik omillarning imkoniyatlaridan yetarli foydalanilmayapti. Shaxsni ma’naviy tarbiyalash uning butun umri davomida amalga oshirilishi lozim. Biroq bu vazifa individning o‘smirlik davrida ayniqsa muhim ahamiyat kasb etadi. Zero bu davrda shaxsning ijtimoiylashuvi, ma’naviyatning negizi bo‘lgan qadriyatlarni o‘zlashtirish jarayoni juda tezlashib ketadi. SHaxsning ma’naviy rivojlanishiga mana shu davrda ozgina e’tiborsizlik qilinsa, u aksilijtimoiy yo‘nalishga burilib ketishi, jamiyatimiz uchun yot bo‘lgan mafkuralar, g‘oyalar ta’siriga tushib qolishi mumkin. O‘smirlik davrida shaxs o‘zining ma’naviy-ahloqiy rivojlanishida xal qiluvchi qadamlarni qo‘yadi. Shu holatning o‘zi ham o‘smirlarni ma’naviy-ahloqiy tarbiyalash va bu jarayonga ta’sir o‘tkazuvchi barcha omillarni, jumladan, psixologik mexanizmlarni tadqiq qilish qanchalik muhim ahamiyat kasb etishidan guvohlik beradi. Bolalarni ma’naviy-ahloqiy rivojlantirish masalasiga tizimli yondashuv, jumladan, bu jarayonda kognitiv, emotsional va xulq-atvor komponentlarini bir-biriga mutanosib ravishda rivojlantirish belgilangan maqsadlarga erishishning eng samarali usuli hisoblanadi. Bolalarni ma’naviy-ahloqiy tarbiyalash ularning o‘zlarini o‘zlari tarbiyalashga yo‘naltirish bilan qo‘shib olib borilgandagina yuqori samarali bo‘lishi mumkinligini qayd qilish lozim.

Pedagogika nazariyasida qiyosiy yo‘nalishni kuchaytirishni, turli zamon va makonlarda yaratilgan tarbiya konsepsiyalarini vertikal va gorizontal nuqtai nazaridan tahlil qilishni, xatolarni chetlab o‘tib, tarix sinovidan o‘tgan, insonparvarona mohiyatga ega bo‘lgan tarbiyaviy konsepsiyalar yutuqlaridan, texnologiyasidan samarali foydalanishni taqozo qilmoqda.

Pedagogika nazariyasida qiyosiy yo‘nalishni kuchaytirishni, turli zamon va makonlarda yaratilgan tarbiya konsepsiyalarini vertikal va gorizontal nuqtai nazaridan tahlil qilishni, xatolarni chetlab o‘tib, tarix sinovidan o‘tgan, insonparvarona mohiyatga ega bo‘lgan tarbiyaviy konsepsiyalar yutuqlaridan, texnologiyasidan samarali foydalanishni taqozo qilmoqda.